گونئی آزربایجان اؤیرنجی حرکاتی؛ بیر اولوسون واراولوش سیمگه سی- اؤیرنجی سسی نین سییاسی باخیشی

ساوالان پورت : بو یازی، یاشاملاری ایله گونئی آزربایجاندا تورکلویه اینانجی معنا ائدن پروفسور محمدتقی زهتابی، دکتر جواد هئیت و علی تبریزلی یه سونولور.

 اؤزت:

یراندا گونئی آزربایجان اؤیرنجی حرکاتی دئیه بیر سییاسی وارلیغین گئنل سییاسی تاریخی بو یازیدا اله  آلینیب دیر. بو یازی نین قورامسال تملی ایجتیماعی جنبش لرین تئوری لری اؤزه للیک بو جنبش لرده ائلیت(سئچگین) لرین رولونا اؤنم وئرن قوراملار ایله اینجه له نیب دیر. بو یازیدا چالیشیلیب دیرکی طرفسیز بیر باخیش ایله گونئی آزربایجان اؤیرنجی حرکاتی تاریخی اینجه لنسین. آنجاق بوتون تاریخی یازیلاردا اولان آخسارلیقلارین نده نی کیمی بو یازیدا بیر یئترسیزلیک گؤرونورسه سه قایناغین قیتلیغیندان و یا الده ائدیله بیلینمه ین یازیلی قایناقلاردان اولا بیلر .

کلیدی سؤزجوک لر: گونئی آزربایجان، اؤیرنجی، توپلومسال حرکت، میللت، تورکلوک، سییاسی، اعتراض

 اؤن سؤز:

 بو گونکو چاغداش دونیانین سیاست و اولوس لار آراسی ایلیشگیلرده ان بؤیوک سورونلاریندان بیری اورتادوغونون تام گؤبه یینده یئرله شن ایران اؤلکه سی دیر. گئنه للیکله اورتادوغودا وار اولان سورونلار دونیانین یئنی دوزه نینی ساواشا چاغیریر آنجاق بوآرادا ان ایره لی دوزئیده دونیا دوزه نینه باش قالدیران اورتادوغو اؤلکه لریندن بیری ایران دیر. سیاست بیلیمینین آدلیم دوشونورو بئرژینسکی ۱۹۹۷ ایلینده “شاه مات صحیفه سی” آدلی یاییملادیغی کیتابدا دونیانین ان اؤنملی ژئوپولیتیک قونوما صاحیب اولان نقطه لری بئله سیرالاییر: اوکراین، گونئی کره، آزربایجان( منظور قوزئی آزربایجان)، ایران و ترکیه. بئرژینسکی یه گؤره بو بئش قونوم گله جک سییاسی دونیانین دورومون. بلیرتمک ده ان اؤنملی ژئوپولیتیک قونوملاردیلار. بو بئش قونومون جغرافی اولاراق یئرله رینه باخارساق ایران، ترکیه و قوزئی آزربایجان قونشو اؤلکه لردیر. و بو اوچ قونشونون بیرله شدیگی یئر گونئی آزربایجان دیر. بئله بیر دورومدا دونیانین سییاسی اویونلاری و یانلیز گوج اوچون بازارلیقلاریندان خبرسیز اولاراق بیر سیرا اؤیرنجی کی اللرینده کی سیلاح یانلیز قلم و دوشونجه ایدی بیر اولوسون یوخ اولوشونا قارشی باش قالدیردیرلار. بو باش قالدیرمانین تمل آماجی ایسه تاپدالانمیش اینسانی بیر حاققی ساوونماق و یوخلوغا اوغرایان بیر وارلیغی دیریلتمک ایدی. سونرالار بو باش قالدیرما گونئی آزربایجان اؤیرنجی حرکاتی دئیه بیر توپلومسال حرکته چئوریلدی. بو یازیدا گونئی آزربایجان اؤیرنجی حرکاتینین سوسیولوژیک تمللری اینجه له نیرکن بو حرکاتین تاریخی سوره جینه گئنل بیر باخیشیمیز اولاجاقدیر.

قورامسال چرچئوه:

چاغداش توپلومون اؤنملی اؤزه للیکلریندن سیویل توپلومون ایشله وی دیر. بو گون بیر اؤلکه ده دئموکراسی نین وارلیغین اؤلچمک آیارلاریندان بیری سیویل توپلومون نه قدر گوجلو اولماسی دیر. بیر توپلومدا سیویل توپلوم گوجسوز اولورسا دئمک او توپلومدا مرکزی سییاسی گوج بیر چوخ توپلومسال ایستک لری تاپدالاماغا چالیشیر. بو تاپدالیش سونوجو بیر سیرا جمعی عمل لر اورتایا چیخیر کی گئنل اولاراق قورامساللاشاندا توپلومسال دئوینیم (ایجتیماعی جنبش) اولاراق نئجه لندیریلیر. بو ایجتیماعی جنبش لره قورامسال بویوتدا مختلیف باخیشلار وار. آنجاق بو یازیدا ائلیت لره اؤنم وئرن باخیش مئتدولوژیک اولاراق قولانیلاجاقدیر.

ایجتیماعی جنبش لری ائلیتسل بیر باخیش ایله نئجه لندیرسک بئله دئمک اولار کی؛ توپلومدا بیر ایجتیماعی یا سییاسی یئترسیزلیک ایلک اؤنجه او توپلومون ائلیت لری طرفیندن تشخیص ائدیلیر. سونرا همین بو ائلیت لرین دوشونسل فعالیت لری نتیجه سینده بو یئترسیزلیک تئوریزه اولاراق کوتله وی لشمه یه چالیشیلیر. بو کوتله وی لشمه سییاسی و ایجتیماعی آشامایا گیریب جمعی بیر عمله سونوجلاندیغی زامان ایجتیماعی بیر جنبش یارانیر. بو جنبشین گلیشیم سوره جی او توپلومون توپلومسال پیسخولوژی سی و سییاسی ائلیت لرین داورانیش لاری ایله ایلیشگی ده دیر. بو یازی ایجتیماعی جنبش لرین بو قورامی نی نظرده آلاراق گونئی آزربایجان اؤیرنجی حرکاتی نی اینجه له مه یه چالیشاجاق دیر.

اؤیرنجی حرکتلرین اؤزه للیکلری:

گئنل اولاراق اؤیرنجی حرکاتی قاورامی توپلومسال حرکتلر چرچئوه سینده اله آلینیر آنجاق بو دئوینیمین اؤزگو اؤزه للیک لرینی ایکی آنا دالا بؤلمک اولار. صینفی و سییاسی. اؤیرنجی حرکت لری یا اؤیرنجی اولماق نده نی ایله اورتایا گلن بیر سیرا احتیاج لاری الده ائتمک اوچون یارانیرلار یادا اؤیرنجی لیک پیسخولوژی سی چرچئوه سینده یوروملانا بیلیرلر. یعنی یا اؤیرنجی لر بیر سیرا صینفی ایستک لر اوچون بیر حرکته ال آتیرلار مثلا بیلیم یوردلارین ریفاهی ایمکانتدا آیریمجلیق یاپمالارینا قارشی مختلیف اعتراضلاردا بولونورلار و بونون اوچون ده یانلیز اؤلکه چاپیندا بیر یاسا یا دستورون ده ییشیلمه سین ایسته ییرلر، یادا اؤیرنجی لیک پیسخولوژیسینده گیزلی اولان آیدین دوشونورلوکدن یولا چیخماقلا توپلومون ده ییشیمی اوچون اؤنجول سؤیلملر یارادیرلار؛ اؤرنک اوچون بیر چوخ سییاسی ده ییشیم لرین واز کئچیلمز پایگاهی بیلیم یوردلاردیر و اگر توپلومدا بئله بیر چوخ سییاسی سؤیلم آنیلماسا دائما بیلیم یوردلاردا یاشامایا دوام ائده بیلر.

سییاسی چاپدا فعالینده بولونان اؤیرنجی حرکتلری نین اؤزه للیکلرینی بئله سیرالاندیرماق اولار:

- الشدیری نین قایناغی: اؤیرنجی حرکتلری نین آنا اؤزه للیگی بو حرکتلری نین توپلوم و سییاسی فضایا الشدیرل یاناشمالاری دیر. اؤیرنجی حرکت لری سییاسی گوجو دائما مختلیف یوللارلا الشدیریب سییاسی توتوملارا ان آجیماسیز الشدیری لرده بولونورلار.

- ایده آلچیلیغین نسنه لیگی: اؤیرنجی لر یاش و اؤیرنجی لیگین پیسخولوژی سی اوزوندن ایده آلچی بیر روحا صاحیب دیرلر. او اوزدن اؤیرنجی لر اولکو اوغروندا ساواشی بیر چوخ زامان سییاستین گره کتیردیگی داورانیشلارا اوستون توتورلار.

- لیدئرسیز بیر آخیم: اؤیرنجی حرکت لری نین دیگر اؤزه للیگی لیدئرسیز اولمالاری دیر. بونوندا نده نی اؤیرنجی حرکت لری نین ذاتی ایله باغلی بیر اؤزه للیک دیر. اؤیرنجی لیک زامانی قیسا بیر سوره دیرو بو سوره نین آزلیغی تجربه نین بیریکیمینه انگل اولور. دیگر یاندان اؤیرنجی حرکت لری سییاسی بیر تشکیلات یا سییاسی بیر توپلوم دئییل او اوزدن سییاسی توپلوملارین اؤزه للیکلرینه سیغیشا بیلمک زوروندا اولماییب هئچ بیر زامان بیر شخص یا بیر جمعین اؤیرنجی حرکاتی آدینا اؤنده رلیک ائتمه سینه ایذین وئرمیر. بو ایذین وئرمه مک اؤز اؤزونه و اؤیرنجی لرین توپلومسال پیسخولوژی سی سونوجوندا اولوشور و هئچ بیر قایناقدان یؤنلمیر.

- سینان بیر وارلیق: اؤیرنجی حرکت لری نین اللرینده گوج و ثروت اولمادیغیندان دولایی سییاسی بیر آکتور کیمی نقش ایفا ائده بیلمزلر و آنجاق اؤیرنجی لر توپلوملاری نین اؤزگور سس لری اولاراق یانلیز اعتراض دا بولونا بیلرلر.

اؤیرنجی حرکت لری نین تاریخسل کؤکو:

اؤیرنجی حرکت لری نین بوگونکو قاوراملا آنیلاجاق تاریخی کؤکو فرانسه ده ژئنئرال دوگول دؤنه مینه قاییدیر. فرانسه نین دیره نیش قهرمانی ژئنئرال دوگول هیتلری آلمان قارشیسیندا اوزمان گنج بیر نسلین یئتیشدیریلمه سین گرک دویاراق بیر سیرا اؤیرنجی کامپوس لاری ایجاد ائتدی. فرانسه نین بؤیوک بیر گنج قیسمی اؤز عائله لریندن آیریلاراق ائیتیم گؤرمک اوچون بو کامپوسلاردا یئرله شدیلر و سونرالار همین بو کامپوس لار سییاست ایله ایلگیلی قونولارا اعتناسیز قالا بیلمه ییب اؤیرنجی لر اوچون اؤزگو بیر دئوینیم یاراتدیلار. بو اؤیرنجی لر یئنی سول گؤروشلو اؤیرنجی لر ایدی. بو اؤیرنجی لر یئنی سول دوشونجه سی اؤزه للیکله هربرت مارکوزه نین دوشونجه سیندن ائتگی لندیلر و بیرینجی گؤسته ریلری آمریکانین ویتناما هجومو قارشیسیندا گئرچکلشدی. فرانسه ده اورتایا چیخان بو دئوینیم سونرالار دونیانین دؤرد بیر یانینا یاییلدی؛ و آرتیق اؤیرنجی لر بیر سییاسی فاکتور کیمی ده یرلندیریلدیلر.

گونئی آزربایجان اؤیرنجی حرکاتی نین کؤکو:

گونئی آزربایجان اؤیرنجی حرکاتی نین دوشونسل کؤکلری نی اوچ شخصیتین وارلیغیندا عینیت وئرمک اولار. بونلار دکتر جواد هئیت، پروفسور محمدتقی زهتابی و علی تبریزلی دن باشقا بیر شخص لر دئییل لر. رضا براهنی نین دکتر جواد هئیته قوللاندیغی “محدود فرصت لرین نابغه سی” جمله سینی بو اوچ میللی شخصیتیمیزه ده قوللانماق اولار. بیریاندان  ایللر بویو وارلیغی ایله آزربایجان وارلیغی نی ایراندا قورویان “وارلیق” درگی سی، دیگر یاندان بیر آنینی بئله آزربایجان سیز بوراخمایان و آزربایجان اوغروندا یانلیز رومانلاردا بولونان بیر یاشام طرزی ایله اؤیرنجی لر یئتیشدیرن پروفسور محمدتقی زهتابی و بو داهی لرله ائش اولاراق آزربایجانی هرنه دن اؤنجه گؤرن علی تبریزلی گونئی آزربایجان اؤیرنجی حرکاتی نین فیکیر قایناقلاری اولوبلار. یعنی اگر هربرت مارکوزه نین دوشونجه سی فرانسه اؤیرنجی حرکاتی نین تملینی اولوشدوردو بو اوچ شخصین دوشونجه لری گونئی آزربایجان اؤیرنجی حرکاتینا آتالیق ائتدی. آنجاق بوتون بو جهدلرین ایلک قیغیلجیم لاری ۱۳۶۹-جی ایلده گؤرونوشه باشلادی.

۱۳۶۹-جی ایلدن اؤنجه ده آزربایجان آدی ایله بیر چوخ سییاسی چابالار سول دوشونجه نین ائتگی سینده گئرچکلشمیشدی یانلیز ایراندا فرهنگی دئوریم دن اؤنجه مهندیس علیرضا صرافی نین ده یرلی بیر یازیسینا قایناقلاناراق شریف بیلیم یوردو و بیر نئچه آیری بیلیم یورددا بیرسیرا تام آزربایجان محور چابالارا تانیق اولا بیلیریک. فقط ایراندا فرهنگی دئوریمین اورتایا گلیشی ایله ایران-عراق ساواشینین سونونا دک ایران بیلیم یوردلاریندا سییاسی چابالار بؤیوک بیر آلاندا یاساقلاندی و بیلیم یوردلار دوشونجه مزارلیغینا چئوریلدی. فقط۱۳۶۹-جی ایلده آزربایجان محور دوشونجه نسنه لشمه یه باشلایاراق مرکزی تهران بیلیم یوردلاری اولاراق تورک دیلی اؤیرتیمی اوچون کورسلار گئرچکلشدی. سونرالار یاشلانینجا بیر چوخ میللی قروپلار اولوشدوران و دونیایا گونئی آزربایجان سسی نی چاتدیرماغا چالیشان بو اؤیرنجی لر ائش بیر زاماندا تهران، تبریز و اورمیه بیلیم یوردلاریندا تورک دیلینین ائیتیم پروژه سینه باشلاتدیلار و سونرالار بؤیوک و ائتگی لی بیر ایجتیماعی شبکه نین نطفه لری همین بو دیل کیلاسلاریندا اولوشدو. بو دیل کیلاسلاریندا یارانان ایجتیماعی شبکه یانلیز دیل ائیتیمنه بسنده ائتمه ییب شعر اوجاقلاری آچیدی و بیلیم یوردلاردا شعر آخشاملاری آزربایجان دئیه بیر وطن حسرتینین اوجاغینا چئوریلدی.

قاراباغین ایشغالی و بیرینجی چیخیش

سویوق ساواش سونونا یاخینلاشماق دا ایدی کی بیر خبر، گونئی آزربایجان اؤیرنجی سی نی عصیانا چاغیردی. سووئت حوکومتی نین گونئی بؤلگه سینده آزربایجان دئیه بیر بؤلگه ده بیر میللت یانلیز تورک اولوب آزربایجان کیملیگینی داشیماق اوزوندن اؤلومه محکوم اولوبدور. آزربایجان دئیه بو اولوسون قادینلارینا تجاوز اولونور و اوشاقلاری نین باشی کسیلیر. و بو آزربایجانلی اینسان مئیئت لرینی توپلاماغا بئله ایجازه سی یوخدور. نده ن؟ مسلمان اولدوقلاری اوچون می؟ یوخسا بیزیم له آدداش اولوب تورک اولوسونون بیر پارچاسی اولماق اوزوندن؟ بؤیوک بیر حجم ده سورولار گونئی آزربایجانلی اؤیرنجی نی دوشوندورمه یه چاغیردی. مسلمانلیق اوزوندن سه ایران نده ن سوسوب؟ ایسلام دونیاسی بو فاجیعه لری گؤرمورومو؟ تورکیه نه ائدیر؟ یانیتی بلکه گله جک ده آچیلان دؤولت لرین آرشیوینده گیزلی ساخلانیلان بو سورولار، تبریز خییاوانلارینی گونئی آزربایجانلی اؤیرنجی سی نی عصیانینا چاغیردی. ۱۳۷۱-جی ایل باهار آییندا تبریز بیلیم یوردو بؤیوک بیر بولانیم ایچینده ایدی. کیمسه، نه لر اولا بیله جه یینی سئزه بیلمه ییردی کی بیلیم یوردون محوطه سینده شعارلار هاوانین دورغونلوغو سؤکدو. آزربایجان سؤزجویو ۴۰۰-نفره یاخین اینسانین باغیرتیسیندا ائشیدیله رک گونئی آزربایجانلی اؤیرنجی لر تبریز بیلیم یوردونون قاپیسینا دوغرو یوگوردولر. دمیر قاپی بو یوروشه تاب ائتمه ییب آبرسان مئیدانی گونئی آزربایجانلی اؤیرنجی نین جولانگاهینا چئوریلدی. بو آیاقلانما ایران پلیسی طرفیندن باسدیریلدی و بوتون ایران مئدیاسی سوسماغی ترجیح ائتدی.

۱۳۷۲-جی ایل، هله قاراباغ ساواشی دوام ائدیر و بو کئز خوجالی دا یاشانانلار سوسانلاری خیانته محکوم ائده بیله جک گوجه مالیک دیر. تبریز بیلیم یوردونون یاتاقلاری اؤیرنجی لرین پایگاهینا چئوریلیرکن بو اینسانی فاجیعه یه اعتناسیز داورانماق ایسته میر. تصمیم لر توتولور و صاباح ناهار واختی ۳۰/۱۲ده تبریز بیلیم یوردونون یئمک خانه سی قارشی سی، قاراباغ، قاراباغ هارایینا تانیق اولور. اللرینده کی سیلاح یانلیز فریادلاری اولان بو اؤیرنجی لرین “قاراباغدا قان آخیر، تبریزلی گئندن باخیر” هارایی تبریز بیلیم یوردونون سینه سینی سؤکور. خبرلر تهران و اورمیه بیلیم یوردلارینا چاتار چاتماز گونئی آزربایجانلی اؤیرنجی قاراباغ اوچون آیاغا قالخیشی ترجیح ائدیر. تهران بیلیم یوردونون مسجیدینده توپلانان مین نفر آزربایجانلی اؤیرنجی تهران خییاوانلارینی آیاقلانماغا چاغیریر. تهران بیلیم یوردونون دمیرقاپیسی بو اینانجا دؤزه بیلمه ییب و قیریلیر. آرتیق تهراندا یاشایان آزربایجانلی اینساندا بو آیاقلانمایا قاتیلمیش ایدی و تهراندا ارمنیستانین ائلچی لیگینین اؤنو گونئی آزربایجانلی اینسانین تصرفونده ایدی.

اورمیه بیلیم یودورنا گلدیگینده ایسه عینی شی لر یاشاندی. آزربایجانین آیریلماز پارچاسی و تاریخ بویو قاراباغ کیمی جینایت لره تانیق اولان بو شهرین اؤیرنجی لری اورمیه بیلیم یوردونون دانشکده خییاوانیندا اولان اوگونکو کامپوسوندا گؤسته ری یاپاراق میللتلشمه نین بیرینجی گؤسته ریله رینده قاتقی دا بولوندولار.

آچیق مکتوب لار دؤورو

گونئی آزربایجان اؤیرنجی حرکاتی تاریخینده ۱۳۷۲-جی ایل ایله ۱۳۷۵-جی ایللر آراسی نی آچیق مکتوبلار دؤورو آدلاندیرمامیز یئرسیز دئییل. بو دؤورده چئشیدلی بیلیم یوردلاردا گونئی آزربایجانلی اؤیرنجی لر دؤولت آداملارینی مخاطب توتوب گونئی آزربایجانین ایقتیصادی و فرهنگی دردلرینی آچیقلاماغا باشلادیلار. بو آچیق مکتوبلار بیرچوخ گونئی آزربایجانلی اؤیرنجی وریندن ایمضالاناراق حاکیمیت قوه لرینه گؤنده ریلیردی. آما یئنه پان فارسیزم بو آچیق مکتوبلارا اعتناسیز داورانیب و بو ایستک لری یانیت سیز بوراخدی.

۱۹ اردیبهشت فارس شوونیزمی ایله اوز-اوزه

۱۳۷۳-جی ایلده ایران رادیو-تلویزیونو بیر سورغو بلانکئتی حاضیرلادی. اوزده بو سورغو بلانکئتی آراشدیرما آماجی ایله حاضیرلانمیشدی آنجاق بو سورولارین ماهیتی آچیقجا گونئی آزربایجانلی تورکلره ایهانت ایله دولو ایدی. ۱۳۷۴-جی ایلین ایلک آیلاریندا بو سورغو بلانئکتی تهران بیلیم یوردو اؤیرنجی لر طرفیندن تبریز بیلیم یوردو اؤیرنجی لرینه یئتیشدیریلدی.

۱۹ اردیبهشت ۱۳۷۴-جی ایل، ساعات ۳۰/۱۲، یئر: تبریز بیلیم یوردونون محوطه سی. کیمسه بو آنی گونئی آزربایجان اؤیرنجی حرکاتیندا اونودولماز بیر آنا تبدیل اولدوغونو سئزه بیلمزدی کی بیردن بیلیم یوردون هر گوشه سیندن شعارلار یوکسلدی؛ “اؤلوم اولسون آپارتایدا”، “آزربایجان وار اولسون-دوشمن لری خوار اولسون”، “تورک دیلی آزاد اولسون”. اؤفکه لی اؤیرنجی لر تبریز بیلیم یوردوندان ائشیگه چیخیب آبریسان مئیدانینا دوغرو حرکت ائتدی لر. ایران پلیسی بوتون یوللاری باغلامیشدی و اؤیرنجی لر ایله شوونیزم عسگرلری آراسیندا چاتیشما اوز وئردی. بیر نئچه اؤیرنجی توتوقلاندی. اعتراض بیلدیرگه لری هاوایا سپلندی. شوونیزم اؤیرنجی لرین بو دیره نیشین گؤردیونده ال-آیاغا دوشوب دوغوآزربایجانین او گونکو استانداری، عبدالعلی زاده گؤسته ریجیلر آراسیندا حاضیر اولاراق حاکیمیت طرفیندن عذر ایسته ییب بو سورغو بلانکئتی نی حاضیرلایانلارین جزالاندیرماسینا سؤز وئردی. آما بو سورغو بلانکئتی نین حاضیرلایانلار کیملر ایمیش هله بللی دئییل!

دکتر محمودعلی چهرگانی و ایران مجلیسی نین بئشینجی دؤور سئچگی لری

۱۳۷۴-جی ایل پاییز آییندا ایران مجلیسی نین بئشینجی دؤور سئچگی لری گرچکلشمک اوزره دیر. دونکو اولوسچو اؤیرنجی لر بو گون داها ایره لی بیر سوییه ده دوشونوب ایرانین سییاسی دوروموندا ائتگی اولماق ایسته ییرلر، بو اوزدن تبریزین “تربیت معلم” بیلیم یوردونون علمی کادروسوندا یئر آلان و داها اؤنجه لر مختلیف بیلیم یوردلاردا تورک دیل و ادبیاتینی تدریس ائدن دکتر محمودعلی چهرگانی نین چئوره سینه توپلاندیلار. دکتر محمودعلی چهرگانی بو سئچگی لره تبریز شهریندن آدای اولدو و بوتون دانیشیقلاریندا آچیقجا گونئی آزربایجان دردلرینی کوتله وی لشدیرمه ده بؤیوک بیر قاتقیدا بولوندو. دکترچهرگانی ایله یاناشی دکترون چئوره سینه توپلانان ایناملی اؤیرنجی لر و داها اؤنجه لر دکتورو آدای اولماغا تشویق ائدن بو اؤیرنجی لر تبریز شهرینده بسیج عمومی یه ال ووردولار. دکترمحمودعلی چهرگانی تبریزین ماراغینی قازانیب بیرچوخ اوی توپلادی. دکترون جسارتلی دانیشیقلاری و چئوره سینده اولان اینسانلارین گئجه-گوندوز چالیشمالاری دکتورو ایران مجلیسینین بیر آددیملیغینادک یاخینلاشدیردی آنجاق پان فارسیزم بو باشارییا دؤزه بیلمه ییب و دکترمحمودعلی چهرگانی ۳۱ فروردین ۱۳۷۵-جی ایلده ایران امنیتی قوه لرین پلان و باسقی سی ایله مجلیس سئچگی لرین ایکینجی آشاماسیندا قیراغا قویولدو.

ایراندا رئفورمیست لرین دؤنه می و اؤیرنجی سل درگی لر

۱۳۷۶-جی ایل ایران پرئزیدئنت سئچگی لری ایرانین سییاسی دورومونو ده ییشدیریدی. باشدا محمد خاتمی اولماق اوزه ره رئفورمیست بیر آخیم دؤولت و سونرالار ایران مجلیسینی اله کئچیردی. بو رئفورمیست لر ایش اوسته گلمه دن اؤنجه “ایران، بوتون ایرانلیلار اوچون” شعاری ایله ایراندا یاشایان میللت لرین نظرینی جلب ائتدیلر آنجاق سونرالار عملده بو شعارلارینا صادیق قالماییب اؤزه للیکله گونئی آزربایجانین میللی مسئله سینده هئچ بیر ده ییشیک اوز وئرمه دی. فقط یاییم ساحه سینده و سییاسی اوتوروملاردا بیر سیرا ایمکانلار یاراندی کی بو آز ایمکانلاردان بئله گونئی آزربایجان اؤیرنجی لری یئترینجه یارارلاندیلار.

گونئی آزربایجانلیلار اوچون سییاسی گوجده بیر ده ییشیم اوز وئرمه سه بئله مدنی اورتامدا گونئی آزربایجان اؤیرنجی حرکاتی بیر سیرا یئنیلیک لری یاشادی. ایرانین بیر چوخ بیلیم یوردوندا تحصیل آلان آزربایجانلی اؤیرنجی تورکجه درگی لر یاییملادیلار. بیر سیرا آمارلارا گؤره ۷۶-۸۴ آراسی ۱۲۰دن چوخ تورکجه درگی یاییملاندی. اگر ۷۶-جی ایلینه دک بارماق ساییدا گونئی آزربایجان مسئله سی حاقدا سمپوزییوم گرچکلشمیش ایدی بو ایللر آراسی آرد آردا سییاسی اوتوروملار، موسیقی کنسرتلری و همایش لر برگزار اولوندو. اؤرنک اوچون بو دؤنمده رحمتلیک پروفسور محمدتقی زهتابی نین “ایران تورکلری نین اسکی تاریخی” کیتابی ایشیق اوزو گؤردو و اؤز اؤزونه میللی اؤزگوونجی بیر چوخ اؤیرنجی لر آراسیندا یوکسلتدی.

ایراندا رئفورمیست لر ایش اوسته اولدوقلاری زاماندا بلکه یاییم ساحه سینده ان اؤنملی چابالاری “آزبیلتوپ” توپلومو مئیدانا کئچیردی. “آزبیلتوپ”ون یاییملاری ایله یاناشی تهران بیلیم یوردوندا خبر ساحه سینده چالیشان “یول” درگی سی گونئی آزربایجانا اؤزگو بیر خبر آراجینا چئوریلدی و آراسیرا یاییملادیغی اؤزل سایی لاری مختلیف بیلیم یوردلاردا یاییلدی. بو ایکی درگی ایله بیرگه خواجه نصیر بیلیم یوردوندا یاییملانان “چاغری” درگی سی میللی حرکتین سییاسی بویوتونا باشقا درگی لردن چوخ اؤنم وئره رک گونئی آزربایجان اؤیرنجی حرکاتی نین سییاسلشمه سینده اؤنملی رول اوینادی.

 زامان کئچدیکجه و گونئی آزربایجان اؤیرنجی حرکاتی بیشکینلشدیکجه همین بو اؤیرنجیسل درگی لر یاییم ائولرین ایش لرین گؤرمه یه باشلادیلار. گونئی آزربایجان میللی حرکتی سؤیلمی آرتیق یاییملانان کیتابلار واسیطه سی ایله تئوریزه ائدیلیردی. او گونلرده یاییملانان ان اؤنملی کیتابلار و اؤزه ل سایی لاردان آشاغیداکی اؤرنک لری گتیرمک اولار:

 -گونئی آزربایجان اؤیرنجی حرکاتینی ثبت و تئوریزه ائتمک ده بیرینجی آددیمی گؤتورن کیتاب، تبریز بیلیم یوردوندا یاییملانان “آراز” درگی سی نین “آزربایجان اؤیرنجی حرکاتی” آدلی اؤز ه ل سایی سی ایله گئرچکلشدی. بو کیتاب مختلیف میللی فعاللار و دونکو اؤیرنجی فعاللارین یازیلارینی قاپساییردی.

-گونئی آزربایجانین گله جک سورونلاریندان بیری گونئی آزربایجانین باتی بؤلگه سینده تروریزم مسئله سی دیر. سولدوز بیلیم یوردوندا یاییملانان “چنلی بئل” درگی سی ایلک دفعه اولاراق گونئی آزربایجان میللی حرکتین باخیشی ایله بو مسئله حاقدا “باتی آزربایجان” آدلی بیر اؤزه ل سایی یاییملادی.

-تهراندا یاییملانان “اولوس” درگی سی “برندا شافر” آدلی آمریکالی بیر آراشدیرماجی نین “سینیرلار و قارداش لار” آدلی کیتابین فارسجایا ترجمه ائده رک منتشر ائتدی. بو کیتاب بؤیوک بیر ماراق قازاناراق دؤنه لر یئنی دن یاییملاندی.

-دیگر اؤنملی اؤزه ل ساییلاردان بیری “صنعتی ایصفاهان” بیلیم یوردوندا یاییملانان “دان اولدوزو” درگی سی نین “آزربایجاندا کیملیک سورونو” (چالش هویت در آزربایجان) کیتابی ایدی.

- “اؤزگه چیراغینا یاغ اولماق بس دیر” اؤزه ل سایی سی بیر دیگر اؤنملی و ماراق قازانان اؤزه ل سایی لارا تبدیل اولوندو. بو کیتابدا ۸۵ خورداد قیامینا فارس و مرکزییتچی قوه لرین باخیش لارینی اینجه له میش دیر.

گئنه للیکله رئفورمیست لرین دؤنه مینده بیرچوخ یوخاریداکی آدلارین چکدیگیمیز اؤزه ل سایی لارا بنزر کیتابلار ایشیق اوزو گؤردولر. بو اؤزه ل سایی لار گونئی آزربایجان اؤیرنجی حرکاتی نین تئوریزه و ثبت ائتمه سینده اؤنملی روللاری وار ایدی.

بو دؤنمین فعالیت لری یانلیز اؤیرنجی سل درگی لره سینیرلی قالماییب گونئی آزربایجانلی اؤیرنجلی مختلیف درنکلر آچماقلا بیلیم یوردلاردا گونئی آزربایجان اولوسچولوغو سؤیلمین داشییان اوجاق لار یاراتدیلار. ان آدلیم بو درنک لردن تبریز بیلیم یوردونون “سهند” اوجاغی، اورمیه بیلیم یوردونون “شهریار” اوجاغی و تهران بیلیم یوردلارینداکی آزربایجان تانیتیم اوجاقلارینی آد آپارماق اولار.

خورداد قیامی

ایران گونده لیگینین۲۲/۲/۱۳۸۵ده اوشاقلار اوچون حاضیرلاندیغی بیر اؤزه ل سایی دا بیر کاریکاتور یاییملاندی. بو کاریکاتوردا تورک لر بؤجک اولاراق آدلاندیریلمیشدیر. بو اهانت، گونئی آزربایجانلی اؤیرنجی لرین قولاغینا چاتدی. اؤنجه دن ایران فوتبال تیمی نین پارس اولدوزلاری آدلاندیریلماسی و میللی حرکتین بو شعارا تپگی سی دورمو داها دا حاضیر بیر وضعیته گتیرمیشدی. ایستر اس ام اس واسیطه سی ایله اولسون ایسترسه اینتئرنتی سایت لاردا ایران دؤولتی نین بو رسمی قزئته سی نین اهانتی گونده مه گلمیشدیر. تبریز و اورمیه بیلیم یوردلاری نین اؤیرنجی لری اعتراضی آکسییالار پلانلادیلار. بو اوزدن ائش زامانلی اولاراق ایکی بیلیم یوردون اؤیرنجی لری اونیوئرسته یئتگی لی له رینه باش ووروب تحصن ایذنی ایسته دیلر. اؤنجه بیلیم یورد مسئولاری بو ایذنی وئرمک دن ایمتیناع ائتدی لر آنجاق اؤیرنجی لرین ایصرار و دیره نیشین گؤردوکلرینده گئری اوتوروب تحصن ایذنی وئریلدی. تحصن گونو اینانیلماز بیر گونه چئوریلدی، قوشقوسوز جسارتله ادعا ائتمک اولارکی او گونه دک تبریز و اورمیه بیلیم یوردلارینین تاریخینده او قدر اؤیرنجی بیر سییاسی اولای اوچون بیر یئره توپلانماییب اعتراض آکسییالاریندا شیرکت ائتمه میشدیلر. مین نفردن چوخ اؤیرنجی بیرگه آزربایجانین تاپدالانمیش حیثیتیندن دفاع ائدیردیلر. هر یئرده آزربایجان سؤزجویو و میللی ایده آل اوچون سسله نن شعارلار سانکی قارانلیغی دلن بیر اوخ کیمی سسزلیگین قارانلیغینی دلیردی. بو بیلیم یوردلاردا گئرچکلشن مؤحتشم آکسییا خبرلری بیرآن دا گونئی آزربایجانی بورودو. آرد آردا مختلیف بیلیم یوردلاردا اؤزه للیک له تهران، زنجان و همدان شهرلرینده اؤیرنجی لر اعتراضی آکسییا کئچیردیلر. آنجاق ۳۱اردیبهشت خوی شهرینده بؤیوک بیر تابو سیندی . خوی شهری نین میللی فعاللاری اؤیرنجی لرین بو اعتراضی آکسییالاری آردیندا خویون مرکزینده اعتراضی آکسییا کئچیردیلر. اؤیرنجی لرین باشلاتدیغی بو اعتراضلار بیلیم یوردلاردان ائشیگه چیخماغا چالیشیردی.

۱خورداد ۱۳۸۵ده تبریز آیاغا قالخدی و یئنه تام آنلامی ایله بو شهرده عصیان سؤزجوکو معنا تاپدی. بیر میلیونا یاخین اینسان “هارای هارای من تورکم” دئیه رک تورکلوک شرفینی باغیردی. یوزلرجه اینسان بوگونده توتقلاندی و آرتیق میللی حرکت شهید وئرمک آشاماسینی گیردی. تبریزین آردیندان گؤزلر بیر باشقا شهره چئوریلدی؛ گؤزه للیگی آزربایجانلی اینسانینا سئوینجی آندیران و یارالی تاریخی تورک اینسانینا سیتمی معنا ائدن اورمیه شهری. اورمیه نین میللی فعالاری اؤزه للیک له اورمیه بازاری فعاللاری اورمیه بیلیم یوردونون اؤیرنجی لری ایله بیرلیکده شهری آیاغا قالخماغا چاغیردیلار. مین لر صحیفه چاغیریش یاییلدی و بوتون کوتله عطایی مئیدانینا قرارلاشدی. گؤزله نیلن آن گلدی و اورمیه نین کئچن یوز ایلده گؤردویو آجیلارین اورک دولغونلوغو بیر آن دا پارتلادی و بئش یوز میندن چوخ تورک اینسانی بو شهرده بو شهرین تورک کیملیگینی باغیردی. سونرالار سمبلیک بیر شعارا چئوریلن “هارای هارای من تورکم” شعاری اورمیه نین خییاوانلاریندا تورک اینسانی ایله بیرگه یئریمه یه باشلادی و سمبلیک بیر اعتراض دا شوونیزمین عینیتی اولان ایران رادیو تلویزیونون بیناسی یاخیلدی.

آرتیق بو اعتراضی آخیم بؤیوک شهرلره سینیرلی قالماییب و ایران سییاسی تاریخینده ایلک دفعه اولاراق گونئی آزربایجان بوتون شهرلری حتی کندلری بئله عصیان ائتدی لر. صفوی لرین شهری، اردبیل؛ مؤحتشم بیر اعتراضی یورویوش ده اورمیه و تبریزه قارداشلیق پیامی گؤندردی و تام گئچرک معناسی ایله گونئی آزربایجانین بوتون شهرلری آیاغا قالخدی. بوآرادا دیگر بیر نیسگیللی شهرده شوونیزم آچیق اوزونو گؤستردی و دیرک آزربایجان میللتینه قورشون آچدی. اودا سولدوز شهری ایدی. سولدوزون مؤحتشم قیامیندا نئچه شهید وئریلدی و آزربایجان توپراغی اؤولاد قانینا دامازلاندی. آزربایجانین دیگر شهرلریندن شهیدلرین خبری میللی حرکتین یئنی آشامایا کئچمه سینی گؤستردی. خییاو شهری شهیدی نین عکسی میللی حرکت شهیدلری نین سمبلینه تبدیل اولوندو و میللی حرکت واراولوشون تاریخه ایثبات ائتدی.

خبری سایتلار و مئدییا (گوناذتی وی،اؤیرنجی، آذوح)

ایراندا بوتون ناظیرلرین دئدیگینه گؤره خورداد قیامی ایرانین سییاسی تاریخینده اؤزونه یئر قاپسایاجاق قدر گوجلو بیر قیام ایدی. آنجاق گونئی آزربایجان میللی حرکتی بو قیامدان نه لر الده ائتدی؟ بو سورو و بیر سیرا دیگر سورولار بیر مسئله نین یئرین گونئی آزربایجان میللی حرکتی سؤیلمینده بوش اولدوغونو گؤستردی. اودا خبر آژانس لاری اؤزه للیکله آزربایجان تمللی خبر آژانس لاری نین یوخلوغو ایدی. خورداد قیامی زامانینا باخدیغیمیزدا او زامان بیر سیرا اینتئرنتی سایتلار وار ایدی آنجاق هله باشلانیش عرفه سینده اولدوقلاری اوچون هله میللی حرکت اینتئرنت دونیاسینا گیریشی اؤنمسه مه میشدی. بو بوشلوغون سونوجوندا فارس مئدیاسی خورداد قیامی نی بایکوت ائتمک ده باشاریلی اولدو.

او زامانکی دورومدا ان اؤنملی خبری مئدیا “گوناذتی وی” تئلویزیونو ایدی. خورداد قیامی زامانیندا “گونذ تی وی” نین اؤنملی رولو وار ایدی. “گوناذتی وی” نین او زامانلاردا تورک سئت دن یاییم یاپماغی اونون ائتگی سی نی داهادا چوخارتمیشدی.

بو نده نین یانیندا گونئی آزربایجان میللی حرکتینده اینتئرنت دونیاسی نین اؤنم قازانماسی اوچون گونئی آزربایجاندا اینتئرنت دونیاسی نین داهادا یایقینلاشماسینی سؤیله مک اولار. گونئی آزربایجانلی گنج آرتیق ساعاتلارجه زامانینی اینتئرنت دونیاسیندا کئچیریردی و اینتئرنت دونیاسی او قدر گوجلو بیر دونیایا چئوریلمیشدی کی گئرچک دونیا ایله بئله یاریشا بیلیردی؛ بونون اوچون ده بو یئنی دونیا دا گونئی آزربایجان مسئله سی مطرح اولونمالی ایدی، بو اوزدن بیر دؤنم ده میللی حرکت آرد آردا اینتئرنتی سایت لارین آچیلیشینا تانیق اولدو. تخمینا بوتون تشکیلات لار رسمی اینتئرنتی سایتلارینی آچدیلار و اؤنجه دن وار اولان سایت لارینا دا داها آرتیق اؤنم وئردیلر.

گونئی آزربایجان اؤیرنجی حرکاتی دا بو مسئله یه اعتناسیز قالماییب و ایکی اؤنملی سایت گونئی آزربایجان اؤیرنجی حرکاتی نین خبرلرینی پوشش وئرمه یه چالیشدی. آذوح و اؤیرنجی سایت لاری گونئی آزربایجان اؤیرنجی حرکاتی نین سؤیلمینه باغلی فعالیت گؤسترن سایتلار ایدی.

اینتئرنت دونیاسی نین اؤنم قازانماسینا دائر بیر دیگر علت خورداد قیامیندان سونرا گونئی آزربایجان بیلیم یوردلارینا آرتان باسقی ایدی. بو قیام سونوجوندا اسکی ده گونئی آزربایجانلی اؤیرنجی لرین بیلیم یوردلارداکی اوجاقلاری باغلاندی، درگی لرین مجوزلری ایبطال اولوندو و قالان بارماق ساییدا اوجاق و درگی لره آغیر بیر حجم ده محدودیت لر یاراندی. بوآردا میللی حرکت اؤزه للیکله گونئی آزربایجان اؤیرنجی حرکاتی سییاسی لشمیش ایدی و بیر قیسم سؤزلری یاسال اولاراق سؤیله مه یه ایذین آلا بیلمیردی او اوزدن اوزه رینده باسقی نین آز اولدوغو اینترئنت دونیاسی ان ال وئریشلی بیر آراج ایدی. اینتئرنت دونیاسیندا دوشونجه یاساقلیغی اولمادیغی اوزوندن گونئی آزربایجان اؤیرنجی حرکاتی اینتئرنت ده کی فعالیتینی یوکسلتدی. آذوح و اؤیرنجی سایت لارین یانیندا ایجتیماعی شبکه لرده گونئی آزربایجانلی اؤیرنجی لرین فعالیتی آرتدی و مختلیف وئبلاگ لار آچیلیدی.

گئجه لیک لر دؤورو و “آ.م.د.ت”نین یئرآلتی جزوه لری

یوخاریدا سؤیله دیگیمیز کیمی خورداد قیامیندان سونرا گونئی آزربایجان اؤیرنجی حرکاتی بؤیوک بیر باسقی یا معروض قالمیشدی. اوجاق لار و درنک لر قاپادیلیب و مدنی توپلومون بوتون عینیت لرینه گونئی آزربایجان توپلوموندا یاساق گتیریلمیش ایدی. بو آرادا بیر یاندان گونئی آزربایجان اؤیرنجی حرکاتی یانلیز اینتئرنت دونیاسیندا سینیرلی قالماق ایسته میردی و دیگر یاندان دا درگی یاییملاماغا ایذین وئریلمیردی. بو دؤور گونئی آزربایجان اؤیرنجی حرکاتیندا یئنی بیر دؤورون باشلانیشی ایدی. اودا یئرآلتی جزوه لر، یئرآلتی کیتاب لار و گئجه لیک لرین دؤورو ایدی. البته بونو قئید ائتمک لازیم دیر کی فارسجادا یاساق بیر بیلدیرگه یه “شب نامه” دئییلیر. بو سؤزجوکون کؤکو مشروطیت دؤنه مینده “روزنامه” یه قارشی یارانمیش اولماسی دیر آنجاق گونئی آزربایجان اؤیرنجی حرکاتی فعاللاری “شب نامه” سؤزجوکونو ایشلتمک ایسته میردیلر بو اوزدن “گئجه لیک” سؤزجوکو گئدره ک گونئی آزربایجان اؤیرنجی لر آراسیندا “شب نامه” یه معادل اولاراق ایشله نیلدی. او گونلرده اگر ایذینلی درگی لر یاساقلانمیش دیر، یئرآلتی جزوه و کیتاب لار بو بوشلوغو دولدورماغا چالیشیردی. بو ساحه ده بوتون میللی فعاللارین قاتقی سی وار ایدی آنجاق بو قاتقی نین بیر چوخو “گئجه لیک” لره متمرکز اولونموش ایدی نئجه کی بو دؤورده بیرچوخ میللی فعاللارین توتوقلانا نده نی مختلیف مناسیبت لرده “گئجه لیک” یایمالاری ایدی. و بو “گئجه لیک لر اوزوندن گونئی آزربایجانین بیرچوخ صادیق اؤولادی اوزون مدت حبس لره محکوم اولدولار.

بوتون بو گئجه لیک لرین یاییلماغی یانلیز میللی مناسیبت لره سینیرلی قالیردی و میللی حرکت کیتاب واسیطه سی ایله سؤزونو اولوسا چاتدیرماق ایسته ییردی. بو اوزدن یئرآلتی کیتاب لار آرد آردا ایشیق اوزو گؤرمه یه باشلادی. بو آرادا بو مسئله نی جدیتله پی گیری ائدن “آزربایجان میللی دیره نیش” تشکیلاتی اولدو. ایختیصارا “آ.م.د.ت” یازیلان بو تشکیلاتین کمیته ی نشری گونئی آزربایجان میللی حرکتین ان آکتیو سییاسی جزوه لر یاییملانان قیسمینه چئوریلدی.

تشکیلاتلانما دؤوری

۱۳۷۰-جی ایللرده گونئی آزربایجان میللی مسئله سی سؤیله مینی داشییان نئچه تشکیلاتا راستلاماق اولار. اؤرنک اوچون “جنوبی آزربایجان میللی آزادلیق حرکاتی” (جاماح)، “آزربایجان دئموکرات فیرقه سی” (آ.د.ف) و بیر نئچه باشقا تشکیلاتدان آد آپارماق اولار. آنجاق تام آزربایجان محور تشکیلات اولاراق و بوگونکو میللی حرکتین اؤولادی ساییلا بیلن تشکیلات لارین یارانیشی سون اون ایله قاییدیر.

سون اون ایلده گونئی آزربایجاندا بیر چوخ تشکیلات مؤوجودیت اعلان ائتدی لر. بیر سیراسی داوام ائده بیلیب و بو گونه دک آیاق اوسته قالا بیلدیلر و بیر سیراسی دا یانلیز بو حرکتین تاریخینه آدلارینی ثبت ائتدیلر. تشکیلاتلانما ایسته یی نین یوکسه لیش نده نی نه دیر؟

یوخاریدا بلیرتدیگیمیز کیمی اؤیرنجی لیک زامانی قیسا بیر دؤنمدیر. آما بو دؤنم قیسا اولدوغونا باخمایاراق اینسانین شخصیتی اولوشوموندا اؤنملی رولو وار نئجه کی اینسان لارین عؤمورلرینین سونونا دک داشیدیقلاری سییاسی ائورن گؤروشلری بو دؤنمده اولوشور.

بو مسئله نی ایکی بویوتدان نئجه لندیرمک اولار:

- دونه نه دک بیلیم یوردلاردا گئجه-گوندوزلرینی بیر دوشونجه اوغروندا صرف ائدن گونئی آزربایجانلی اؤیرنجی لر بیلیم یورد یاشامی بیتدیگیندن سونرا نه ائتمه لی دیلر؟ بیر سیرا میللی فعال، شخصی اولاراق بو سورویا یانیت تاپا بیلیب و دوغرو دوشوندوکلری بیر یول دا مستقل اولاراق فعالیت ائتمه یی ترجیح ائتدی لر. بو مستقل فعاللارین بؤیوک بیر قیسمی یازی و دوشونجه اوره تیمینه سؤیکه نیب تئوریک بیچیمده گوجلنمک ایسته دیلر، بیرسیراسی مختلیف درگی لرده میللی حرکت سؤیلمینه خیدمت ده بولوندولار، بیر سیراسی معیشتی آچیدان گوجلنمک ایسته ییب توپلومداکی منسوب اولدوغو طبقه و قیشری یوکسلتمک له میللی حرکت سؤیلمینی داهادا کوتله وی لشدیرمک ایسته دیلر، بیر سیراسی دا یاشامین زور دوروموندان دولایی ایسته مدن سرنوشتین ایسته یینه قاتلاندیلار. آنجاق بو آرادا بیر قیسم ده بیلیم یوردلاردا اولوشدوردوقلاری جمع لری داغیلتماق ایسته مه ییب و فعالیته دوام وئرمک ایسته دیلر. بو شخص لر زامان و مکانین دورومونو اینجه له یه رک مختلیف سییاسی تشکیلاتلار یاراتدیلار.

- ایکینجی نده نی توپلومسال حرکتلر قورامینین آچیسیندان آچیقلاماق اولار. میللی حرکتده فعالیت ائدن ائلیت لر (سئچگین لر) میللی حرکتین سورعت له سییاسی لشدیگینی گؤره رک بو سؤیلمین توپلومدا تثبیتی اوچون تشکیلاتلانماغا اؤنم وئردیلر. نئجه کی بیر سیرا توپلومسال حرکتلرین قوراملارینا گؤره بیر توپلومسال حرکت یارانیش و گؤسته ریش دن سونرا تثبیت اولونوب سونوجا وارماق اوچون تشکیلاتلانمالی دیر یوخسا سییاسی اویونلاردا هئچ بیر شی الده ائده بیلمز.

بونلاری نظرده آلاراق میللی حرکت ده فعالیت گؤسته رن اؤنملی و ائتگی لی تشکیلات لاری آشاغیداکی ترتیب له سیرالاماق اولار: (قئید ائتمک لازیم دیر کی بو سیرالاما بو تشکیلاتلارین ایختیصارا قوللاندیقلاری آدلارین ترتیبی ایله یازیلیب دیر و بو تشکیلاتلارین ائتگی لیجی اولماغی اؤیرنجی سسی نین الینده اولدوغو بیلگی لردن قایناقلارین و یانلیز اؤیرنجی سسی نین باخیشی دیر. اولا بیلر کی بیر چوخ تشکیلات و جمع گونئی آزربایجاندا فعالیت ده بولونا و اؤیرنجی سسی نین بوندان خبردار اولماماسی اوچون بوردا آدلاری کئچمه یه.):

- آزربایجان میللی دیره نیش تشکیلاتی (آ.م.د.ت): اوجاق ۲۰۰۶دا سایتلاردا یایینلادیغی بیلدیری ایله وارلیغینی رسما بیلدیرن “آزربایجان میللی دیره نیش تشکیلاتی” یورد ایچینده قورولموش و گونئی آزربایجان تورک میللتینین اؤز مقدراتینی بلیرله مه حاققینی الده ائتمه سینی آماج ائدینمیش بیر قورولوشدور. “آ.م.د.ت” اؤز ایدئولوژیک تملله رینین “آزربایجانچیلیق” و “تورکچولوق” اوزه رینده قورولدوغونو سؤیله مکده دیر. بو قورولوش اؤزونو گئنل “آزربایجان میللی حرکتی” چرچئوه سینده تانیملاماقدا و عمومی حرکتین بیر پارچاسی اولاراق گؤرمکده دیر.

-بیرلیک تشکیلاتی: بو تشکیلات سون زامانلاردا یارانان بیر جمع دیر. بو تشکیلات یایینلادیغی بیر پلاتفورم واسیطه سی ایله اؤز وارلیغین بیلدیریب و آماجین میللی حرکتین ایچینده کی تشکیلاتلارین باخیش آچیلاری نین چئشیدلیلیگینی  نظرده توتاراق مختلف قونولار اوزره اورتاق حرکت ائتمه له رینی ساغلاماق بلیرتیب.

-آداپ: آداپ بیر مدنی و سیویل توپلوم اولاراق گونئی آزربایجان چاپیندا اینسان حاقلاری اوزه ره فعالیت گؤسته رن بیر جمع اولاراق گونئی آزربایجان سییاسی محبوسلاری نین سسی نی دونیایا چاتدیمارغا چالیشیر.

-باتی آزربایجان میللی مودافیعه کمیته سی: باتی آزربایجان میللی مودافیعه کمیته سی، گونئی آزربایجان ایچه ریسینده کورد تئروریزمینه و ائتنیک یاپی سی ده ییشدیرمه سییاست لرینه قارشی قورولان بیر سیویل توپلوم اؤرگوتودور.

-گونئی آزربایجان میللی آزادلیق جئبهه سی (گاماج): گاماج سون زامانلاردا مؤجودیت اعلان ائدن بیر تشکیلات دیر و بو تشکیلات دا اؤز باخیش آچیسیندان گونئی آزربایجان میللی حرکتی سؤیله مینی داهادا یایقینلاشدیرماق اوچون چالیشیر.

-گونئی آزربایجان دئموکرات پارتی سی (گادپ): بو تشکیلاتین مرکزی یؤنه تیمی سوئد اؤلکه سینده دیر و بیرلشمیش میللت لر تشکیلاتینا موراجیعت ده قاتقی دا بولونماسی بو تشکیلاتین گونئی آزربایجانین ایستیقلالیتی اوچون فعالیت ده بولونماسی نی گؤسته ریر.

-گونئی آزربایجان قورتولوش پارتییاسی (گاقپ):  بو تشکیلات گونئی آزربایجان میللی حرکتی سؤیله مینین بیرینجی تشکیلاتلاریندان بیری دیرو بو تشکیلاتیندا تمل ایدئولوژی سی “تورکچولوک” سؤیله نیلمک ده دیر. بو تشکیلات یارانیش تاریخینی ۱۹۹۰-جی ایلده تبریز شهرینده بلیرتمک ده دیر.

-گونئی آزربایجان میللی اویانیش حرکاتی (گاموح): گاموح تشکیلاتی گونئی آزربایجان میللی حرکتی چرچئوه سینده یارانان بیرینجی تشکیلاتلاردان حئساب ائدیلیر. بو تشکیلاتین یارانیش تاریخی ۱۹۹۵-جی ایله قاییدیر. بو تشکیلاتین اؤزه للیگی دکتر محمودعلی چهرگانی نین بو تشکیلاتا لیدئرلیک ائتمه سی دیر. یوخاری سطیرلرده سؤیله دیگیمیز کیمی بیر دؤنم گونئی آزربایجاندا دکتر محمودعلی چهرگانی نین بو حرکتین کوتله وی لشمه سینده اؤنملی ائتگی سی اولموشدور.

-گونئی آزربایجان ایستیقلال پارتییاسی (گایپ): گایپ ۲۰۰۴-جی ایلده اؤز وارلیغینی اعلان ائتمیش دیر و آچیق بیر صورتده گونئی آزربایجانین ایستیقلالیتینی مودافیعه ائتمیش دیر.

-یئنی گونئی آزربایجان میللی اویانیش حرکاتی (یئنی گاموح): سون زامانلاردا یئنی گاموح آدی ایله تانینان اؤرگوت یئنی بیر مبارزه متدی اورتایا قویاراق گونئی آزربایجان چرچئوه سینده میللی حرکت سؤیلمینی آچیق مبارزه ایله اؤنه چیخارتماق ایسته ییر. بو تشکیلاتین بیر چوخ مرکزی اویه لری دؤنه لر توتوقلانیب و “گاموح” تشکیلاتیندا فعالیت ده بولونوب سونرالار “یئنی گاموح” تشکیلاتینی قورماق سوچو ایله حبس جزاسینا محکوم اولوبلار.

سونوج:

 گونئی آزربایجان اؤیرنجی حرکاتی نی قوشقوسوز گونئی آزربایجان میللی حرکتی نین اؤنملی بیر بؤلومو حئساب ائده بیلیریک. بو حرکت گلدیگی بو گونکو تاریخه دک زامان و مکانا اویغون اولاراق گونئی آزربایجان میللی مسئله سین اؤز وارلیغینا تمل بیر ایدئولوژی حئساب ائده رک حرکت ائدیبدیر. بو اوزدن مختلیف دؤنم لرده مختلیف ایستیراتئژی لردن فایدالانماق مجبورییتینده قالیب دیر. بو یازیدا بو تاریخی سوره جه اؤتری باخیشیمیز اولدو. بو تاریخی سوره جده گونئی آزربایجان اؤیرنجی حرکاتینی توپلومسال بیر حرکت اولاراق گؤره بیلیریک. یعنی اگر گونئی آزربایجان میللی حرکتی اولوسچو بیر سؤیلم اولورسا و ائورن گؤروشو مدنی ناسیونالیزم حئساب ائدیلیرسه گونئی آزربایجان اؤیرنجی حرکاتی بو ائورن گؤروش ایچه ریسینده بیر توپلومسال جنبش اولاراق اله آلینمالیدیر.

گونئی آزربایجان اؤیرنجی حرکاتی نین دوشونسل کؤکو ایراندا و گونئی آزربایجاندا تورکلویو قوروماغا چالیشان دوشونورلرین کولتورل فعالیت لرینه قاییدیر. آنجاق ائوریم بیر سوره جده بو کولتورل ایستک لر اؤیرنجی لرین فعالیت لری سونوجوندا اؤزه للیک له بیلیم یوردلاردا سییاسی بیر سؤیلم و حرکت تبدیل اولوندو.

سوندا گونئی آزربایجان اؤیرنجی حرکاتی و گئنه للیک له میللی حرکتین یئنی آشاماسین تانیملاماق اوچون بوگون تئهرانین ائوین دوستاغیندا گونئی آزربایجان اؤیرنجی حرکاتی نین اسکی فعاللی و میللی حرکتین بوگونکو اؤزگورلوک سیمگه سی “سعید متین پور” ون سؤزلری ایله بو یازینی بیتیریریک:

“گئنه بیز یالنیز: بیز و بیز. ایندی ایرانچی سییاستین مئدانینی و دسیسه سینی تانیریق. اعتراضلارین داوامی الیمیزین سیلاحی دیر و خییاوانلار بیزیم مئیدانیمیز. فارسچی لار نفت قوخولو اوتاقلاردان بیزی حئیوان تانیتدیرماغا چالیشسالار بیزده درد قوخولو شهرلریمیز و کندلریمیزین مئیدانلاریندان باغیرماق حاققیمیزی هئچ عاغیلا و قورخویا ساتمایاق.

بؤیوک میئدانیمیز بابک قالاسی دا یولدادیر. گلین شهر مئیدانلاریمیزی تاریخیمیز قالاسینا باغلاییب اعتراضلاریمیزی اساسلی و مدنی شکیلده دونیایا ائشیتدیرک.”

اتک یازی:

(۱) گونئی آزربایجان میللی حرکتی تاریخی گلیشیمینده بیر چوخ اعتراضی گؤسته ریله ره و مدنی اطاعت سیزلیک لره تانیق اولوب و مختلیف زامانلاردا بو مدنی ایطاعت سیزلیک لر واسیطه سی ایله توپلوما ائتگی بوراخاراق حاکیم سییاسی گوجو چلیشکی یه چکیب دیر. اؤرنک اوچون؛ بابک قالاسی ایجتیماعاتی و اورادا کئچیریلن اعتراضی آکسییالار، ۲۱آذر ایل دؤنوملرینده مختلیف شهرلر اؤزه للیک له اورمیه شهرینده ایشیقلاندیریجی ماده لر ایله بو گونو قوتلاماق، اورمیه گؤلونون قوروماسی و ایران دؤولتی نین بو مسئله یه اعتناسیز داورانماسینا تبریز و اورمیه ده کی اعتراض و آیاقلانمالار و بیر نئچه آیری اعتراضی گؤسته ریله ری آد آپارماق اولار. آنجاق بو ائیلم لرین بورادا قئید اولونماماسی نین نده نی گونئی آزربایجان اؤیرنجی حرکاتی نین بو ائیلم لرده مرکزی رولو اولماییب و یانلیز بیر قاتیلیمجی کیمی قاتقی دا بولونماسی دیر.

(۲) گونئی آزربایجان اؤیرنجی حرکاتی نین اؤنملی بیر دؤنه می ایسه ایرانین سون پرئزیدئنت سئچگی لرینده قاتیلیمی و فعالیت لری دیر کی بو مسئله یه بو گونه دک قایناق وئره بیله جک بیر یازی نین اولماماسی نده نی ایله اله آلینماییب دیر.

قایناقلار:

 - دلاپورتا، دوناتلا و ماریو دیانی (۱۳۸۳) «مقدمه‌ای بر جنبش‌های اجتماعی»، ترجمه محمدتقی دلفروز، تهران: نشر کویر.

- جنبش دانشجویی آزربایجان، ویژه نامه نشریه آراز دانشگاه تبریز سال ۱۳۸۴

- گونئی آزربایجاندا دئوریمدن سونرا اولوشان سییاسی و سیویل تشکیلاتلار، دکتر حسین عیسالی، گوناسکام یؤنه تیم قورولو اویه سی

- اؤیرنجی سایتی نین سییاسی یادداشت توپلوسو، یاییم: اؤیرنجی سایتی

- جنبش دانشجویی آزربایجان؛ سمبل حیات و مبارزه، اؤزگور آغ چای، اؤیرنجی سایتی