چال‌دیران دؤیوشون‌دن سونرا بیر مدت
تبریزده قالان سلطان سلیم یاووزون آذربایجان سرحدلرینی ترک ائتمه‌سی ایله
صفوی-عثمانلی موناسیبتلرین‌ده‌کی ان گرگین مرحله آرخادا قال‌دی. تورکییه تاریخ‌چی‌سی
فاروک سومئرین فیکرینجه، عثمانلی سلطانینین مقصدی صفوی دؤولتینه قوت‌لی ضربه
وورماق دئییل، بو دؤولتی تامامیله آرادان قال‌دیرماق ایدی. لاکین سلیم نینکی بو
مقصدینه نایل اولا بیلمه‌دی، حتی آذربایجان اراضی‌سینی سرعتله ترک ائتمکله اؤز
قلبه‌سینین اهمیتینی خئی‌لی آزالت‌دی.
عثمانلی سلطانینین آذربایجان حدودلارینی
تلسیک ترک ائتمه‌سینه سبب تکجه عسگرلری آراسین‌دا ووسعت آلان نارازی‌لیق دالغاسی
دئییل، هم ده قیزیلباشلارین گوجون‌دن اولدوقجا احتیاطلانماسی ایدی. بو باخیم‌دان
سلطان سلیمین سئویندیک آدلی بیر خانا گؤندردیی «چال‌دیران فتحنامه‌سی»ندکی آشاغی‌داکی
جمله دقتی جلب ائدیر: «او ظالم و قددارین (شاه ایسماییلین - ج.ج.) شررین‌دن اطراف
امین اولمادیغی اوچون بو ویلایتلرده قیشلاماق چوخ زور اولدوغون‌دان، عثمانلی
مولکونه دؤنمک لازیم گل‌دی».
سلطان سلیم تبریزی ترک ائتدیک‌دن
سونرا شاه ایسماییل صفویلر دؤولتینین پایتاختی تبریزه قاییت‌دی و سوله تکلیفی ایله
عثمانلی سلطانینا ائلچی هئیتی گؤندردی. هئیته میر ابدولوههاب، قاضی ایسهاق،
مؤولانه شوکروللاه و همزه خلیفه بی داخیل ایدی. اونلار هدییه‌لرله یاناشی، شاه
ایسماییلین مکتوبونو دا سلطان سلیمه آپاردیلار. لاکین عثمانلی سلطانی صفوی شاهینین
خراج اؤد‌مک شرطی ایله سوله باغلانیلماسی و اسیر گؤتورولموش زؤوجه‌سینین گئری
قایتاریلماسی حاق‌دا تکلیفینی نینکی قبول ائتمه‌دی، اوسته‌لیک، گؤندردیی ائلچیلری
ده حبس ائتدیردی.
عثمانلی تاریخ‌چی‌سی قوجا حسین
اؤزونون «بدایه-اول-وقایه» اثرینه شاه ایسماییلین سلطان سلیمه همین ائلچیلر واسطه‌سیله
گؤندردیی مکتوبو دا داخیل ائدیب. تورک دیلین‌ده یازیلمیش بو مکتوب اونو گؤستریر
کی، بحث اولونان دؤورده آذربایجان تورکجه‌سی دیپلوماتیک یازیشما دیلی کیمی ایشله‌نیردی.
ماراق‌لی‌دیر کی، چال‌دیران ساواشین‌داکی مغلوبیته باخمایاراق، سؤزوگئ‌دن مکتوب‌دان
ایسماییلین قورورونو ایتیرمدیی و سلیم قارشی‌سین‌دا اؤزونو آشاغیلامادیغی آچیقجا
گؤرونور: «اگرچئ منیم کینیمه بئل باغلادینیز، لاکین منیم اخلاص‌دان قئیری آیینیم
یوخ‌دور و بو وورهاووردا منیم گوناهیم یوخ ایدی. اگر اولموش ایسه، مرهوم سلطان
بایزید خان دؤورانین‌دا کیم‌سه من‌دن صادق‌لیک‌دن قئیری نسنه گؤرممیش‌دیر. اونون
مولکونه تاماه سالمادیم، اج‌م مولکو ایله قناعت ائیلدیم. ادب تریقینه ریایت ائدیب
خیلاف بایراغینی قالدیرمادیم». داها سونرا سلطان سلیمه سوله تکلیف ائد‌ن شاه
ایسماییل اونو بیر داها اج‌م ویلایتینه هوجوم ائتمه‌مه‌یه چاغیریر، عثمانلی خزینه‌سینه
خراج وئرمه‌یه راضی اولدوغونو بیل‌دیریردی: «اگر دیلرسه‌نیز، خراج وئرلیم. منیم
مذهبیمه تنه ائد‌نلر قیسمیندسینیز. اول کیم‌سه‌نه کی، منه الله‌سیز موناسیبت
گؤسترر، اونا الله سؤزو ایله جاواب وئرره‌م. منیم کؤکوم بئیتی-پیغمبری و دینیم پاک‌لیق‌دا
زری-جعفری‌دیر».
قوجا حسین یازیر کی، سلطان سلیم شاه
ایسماییلین تورکجه اولان مکتوبونا فارس دیلین‌ده جاواب گؤندردی. عثمانلی سلطانی
مکتوبون‌دا صفوی شاهینی دینه قارشی چیخماق‌دا سوچلایاراق «قیرمیزی پاپاغی
باشینیزدان ائندیره‌سیز» دئیه قیزیلباش‌لیق‌دان ایمتینا شرطینی ایر‌لی سوروردو.
سلطان سلیم داها سونرا یازیردی: «بایاندورییه سلطان‌لیغی زامانین‌دا (آغقویون‌لولار
دؤورون‌ده - ج.ج.) دؤرد بؤیوک - ریدوانوللاه علیهوم - نه طرزله و نه ادا ایله ذکر
اولونوردوسا، اولدوغو کیمی اول اوسلوب اوزره یاد ائتدیره‌سیز… اول کؤپرو کی، آراز
چایی اوزره اولوب چوبان کؤپروسو دئمکله تانینیر، ایکی مملکتین سرحدی اولورسا،
سیزینله ایکی برادر کیمی اولالیم».
عثمانلی منبع‌لری شاه ایسماییلین بو
تکلیفه نه جاواب وئردیی و عمومیتله، ایکی هؤکمدار آراسین‌دا سونراکی یازیشمالار
باره‌ده دئمک اولار کی، هئچ بیر معلومات وئرمیر. لاکین تاریخشوناس‌لیق‌دان بل‌لی‌دیر
کی، شاه ایسماییل سلطان سلیم یاووزا سونرادان داها بیر مکتوب یازمیش‌دی. کمالددین
حیدر بی و بایرام آغا آدلی ائلچیلر واسطه‌سیله گؤندریله‌ن مکتوب‌دا صفوی شاهی
عثمانلی سلطانین‌دان داها اؤنجه گؤندردیی ائلچیلرین گئری قایتاریلماسینی طلب
ائتمیش‌دی. بو مکتوب‌دا دا شاه ایسماییل قورورونو گؤزله‌مه‌یه چالیشمیش،
مغلوبیتینی یاخشی حاضرلیق ایشلری آپارماماسی و «تالئ قیسمتی» ایله الاقلندیرمیش‌دی:
«او واختلاردا من اؤز عسگرلری‌می اطراف یئرلردن چاغیرمادیم، بیر نئچه مولازیمیم و
دیاربکیر اطرافین‌دان گلن آداملاریملا سیزین قارشینیزا چیخدیم». ش.فرزلیبی‌لی
یازیر کی، سلی‌می سولهه دعوت ائد‌ن ایسماییل اونو یولا گتیرمک اوچون «دیندار
سلطانلار آراسین‌دا باش‌لانان موخالیفت دین و ایمانین ضعیفله‌مه‌سینه، کوفر و
عصیان اهلینین‌سه جورت و جسارتینه سبب اولور» یازمیش، سلطان سارایینا گؤندریله‌ن
ائلچیلرین مقصدلرینین یالنیز «البیرلیین اساسینین قویولماسی، آراداکی دوشمه‌ن‌چی‌لیک
و بیگانلیین گؤتورولمه‌سی» اولدوغونو وورغولامیش‌دی.
بونونلا بئله، شاه ایسماییل چال‌دیران
دؤیوشون‌دن سونرا یالنیز سلطان سلیمله سوله باغلاماق مقصدینی گودموردو. او، مومکون
قدر اؤز دؤولتینین بوتؤولویونو تعمین ائتمه‌یه و باجاردیقجا آز اراضی ایتیرمه‌یه
چالیشیردی. بو مقصدله ایسماییل چال‌دیران‌دا هلاک اولموش محمد خان اوستاجلونون
یئرینه اونون قارداشی قارا خانی دیاربکیر والی‌سی تعیین ائتدی. شاه ایسماییلین بو
آددی‌می آتماسینا سبب «کوردوستان» امیرلرینین اوندان اوز چئویرمه‌سی اولموش‌دو.
قارا خان شاهین امری ایله چپاقجور یولو ایله ایر‌لیله‌ییب، اورفا حاکمی دورموش بی،
ائل‌جه ده ماردین، هسنکئیف، خارپوت و ارغینی‌ده اولان بئش مین قیزیلباشلا بیرگه
آمید قالاسینی محاصره‌یه آلدی. او، قیزیلباش هؤکمدارینین آدین‌دان قالا اهلینه
موختلیف ودلر وئرسه ده، آمی‌دی دانیشیقلار یولو ایله اله کئچیره بیلمه‌دی. آمید
اهلی همین واخت آماسیادا اولان ایدریس بیدلی‌سییه مراجعت ائد‌رک اوندان کؤمک ایسته‌دی.
ایدریس بیدلی‌سی ایسه سلطان سلیمه آشاغی‌داکی مزمون‌دا اطاعت مکتوبو گؤندردی:
«کورد اومراسی یئکدیل اولوب قیزیلباشی آمید اوزرین‌دن جانو-دیل‌دن اقدام ائدرلر.
لاکین کورد ملیکلرینین هر بیری‌سی موستقیل حاکملر اولوب کن‌دو جینسلرین‌دن کیم‌سه‌نه‌یه
باش ایمزلر. ایسلام پادشاهی قوللارین‌دان بیر ابدی-هبشی دخی اولورسا، اطاعت ائدیب
جان-باشلا خیدمت ائدرلر. احتیمال‌دیر کی، آرالارین‌دا ایختیلال دوشه. بو سبب‌دن
بیر قوللارینین تعیینی ضرورته چئوریلمیش‌دیر».
خصوصی وورغولاماق ایستردیک کی، محض
قارا خانین دیاربکیری محاصره‌یه آلماسی و ایدریس بیدلی‌سینین بو مکتوبو ایله چال‌دیران
ساواشین‌دان سونرا صفوی-عثمانلی موناسیبتلرین‌ده همین واختادک ائپیزودیک کاراکتئر
داشییان کورد فاکتورو اؤن پلانا چیخ‌دی. دؤورونون گؤرکه‌م‌لی سیاسی خادیملرین‌دن
اولان مؤولانا ایدریس بیدلی‌سی ایکی دؤولت آراسین‌داکی ساواش‌دان سونراکی
موناسیبتلرین کؤورکلیین‌دن ایستیفاده ائتمه‌یه باشلادی. هالبوکی اونون سلطان سلیمه
مکتوبون‌دان دا گؤرونور کی، همین واخت کورد امیرلری آراسین‌داکی موناسیبتلر هئچ ده
بونونچون الوئریش‌لی دئییل‌دی. بو خوسوس‌دا خوجا سادددین اف‌ن‌دی بئله یازیر:
«کورد بویلاری تکباشینا یاشاماق‌دان خوشلانماق‌دا و کلیمئیی-تووهیددن باشقا هئچ
بیر مسئله‌ده آنلاشامایاراق، سورک‌لی بیچیم‌ده بیر-بیریله چکیشمه‌یه عادت ائتمیش
دورومدای‌دیلار». بو معلومات‌دان چیخیش ائد‌رک ایدریس بیدلی‌سینین سلطان سلیمه
مراجعتینی سیاسی اوزاقگؤره‌ن‌لیک و درین‌دن دوشونولموش آددیم کیمی قیمتله‌ن‌دیره
بیلریک. چونکی او، یاخشی بیلیردی کی، بیر-بیریله یولا گئتمه‌یه‌ن کورد امیرلرینی
یالنیز عثمانلی بایراغی آلتین‌دا و سلطانین ودلری اساسین‌دا بیرلش‌دیرمک اولار.
سلطان سلیم یاووز مؤولانا ایدریس
بیدلی‌سینین مراجعتینه جاواب اولاراق اصله‌ن آمیددن اولان سرکرده‌سی یئگ‌دی احمدی
کوردلرین کمکینه گؤندردی. سلطانین ایدری‌سه گؤندردیی مکتوب‌دا ایسه کورد امیرلرینه
موختلیف ودلر وئریلیر، باهاردا یئنی‌دن «اجمیستان یؤره‌سینه» یوروش ائدجیی
بیلدیریلیر، همچینین شاه ایسماییلین باریش تکلیفین‌دن بحث اولونوردو: «دین‌سیز شاه
اطاعتله باغیشلانماسینی خاهیش ائدیب تبریزین شئیخولیسلامی امیر ابدولوههابی بعضی
اول‌ما و قاضیلرله بؤیوک درگاها گؤندریب کؤمک و شفا ایسته‌مک مقامین‌دا اولموش.
چونکی منیم نیتئ-هومایونوم میللتین ایشلرینه اصلاح، اهلی-سوننت و جماته مصلحت،
کوفر و دین‌سیزلیک قانونلارینی آرادان قال‌دیرماق‌دیر، اونون شفاتی قبول مؤوقئیین‌ده
واقئ اولمادی». ایدریس بیدلی‌سی عثمانلی سلطانینین یئنی‌دن صفوی شاهی اوزرینه
هوجوم ائدجیی حاق‌دا خبری کورد امیرلرینه اعلان ائدیب، اونلاردا اومید یارات‌دی.
دیاربکیر حاکمی قارا خان کورد
امیرلرینین عثمانلی سلطانینا اطاعت ائتمه‌سینی شاه ایسماییلا خبر وئردی. «دین‌سیز
شاه یئنی‌دن قوشون توپلاییب بیدلیس و خیزانه حاکمی اولان قورد بیی سرسگر ائدیب
ارجیش و آدیلجواز حاکملری ایله… بیدلیس و اخلات جانیبینه روانه ائیله‌دی». ایدریس
بیدلی‌سینین باش‌چی‌لیق ائتدیی کورد امیرلرینین دؤرد مین نفرلیک سوواری دسته‌سی
قیزیلباشلاری قارشیلاماق اوچون ارجیش ایستیقامتین‌ده حرکت ائتدی، «ساریسو اوستون‌ده
اول دین‌سیز دسته‌یه ایرش‌دیلر، قورد قویونا گیریر کیمی گیریش‌دیلر». قوجا حسینین
و خوجا سادددینین یازدیقلارینا گؤره، طرفلر آراسین‌دا باش وئره‌ن قان‌لی دؤیوش‌ده
قیزیلباشلار دارماداغین ائدیل‌دیلر، بارکیری و آباقای داغلارینا قاچماقلا
جانلارینی قورتاردیلار. لاکین تاریخشوناس‌لیق‌دان بل‌لی‌دیر کی، قارا خان
دیاربکیره داخیل اولا بیلمدیک‌دن سونرا ماردین‌ده مؤهکملنمیش، اونون اوزرینه
گؤندریله‌ن حسن پاشانین باش‌چی‌لیق ائتدیی ۱۰ مین نفرلیک عثمانلی قوشونونو
دارماداغین ائتمیش و آمید قالاسینی بیر ایلده‌ن آرتیق محاصره‌ده ساخلامیش‌دی. بونو
کورد منبع‌سی اولان «شرفنامه» ده تسدیقلییر. یعنی ساریسو دؤیوشون‌ده قارا خانین
قیزیلباشلاری دارماداغین ائدیلمیش اولسای‌دیلار، یوخاری‌دا سادالادیغیمیز حربی
اوغورلاری قازانا بیلمزدیلر.
سلطان سلیم کئماخ قالاسینی توتدوغو
گونلرده موللا ایدری‌سه مین فلوری پول گؤندریب سارایینا دعوت ائتمیش‌دی. بون‌دان
سونرا ایسه ایدریس سلطانا مکتوب یازیب کوردلرین قیزیلباش ظلمون‌دن قورتولماق اوچون
کؤمک گؤزلدیینی، اج‌م اؤلکه‌سینین اله کئچیریلمه‌سی اوچون عثمانلیلارین کیچیک قوه‌سینین
کیفایت ائدجیینی بیلدیرمیش‌دی. ایدریس بیدلی‌سی سفر حاضرلیقلارین‌دا ایک‌ن سلطان
سلیم یاووزدان جاواب مکتوبو گلمیش‌دی. مکتوب‌دا او، الاوددؤوله زولقدر اوزرینه
یوروشه باشلادیغینی یازیب، کوردلره یوروش تاماملانینجایا قدر «اج‌م سرحدینین
موهافیزسیله مشغول اولماغی» تاپشیریردی.
سلطان سلیمین صفویلر دؤولتی اوزرینه
هوجومو تخیره سالاراق زولقدر بیلیینه هوجوم ائتمه‌سی خبری کوردلر آراسین‌دا روح
دوشکونلویو یارات‌دی. کورد امیرلری ایدریس بیدلی‌سی‌دن سلطانین گؤروشونه گئتمیی و
اونو قیزیلباشلار اوزرینه یوروشه تهریک ائتمیی ایسرارلا طلب ائتمه‌یه باشلادیلار.
اونلار عثمانلی سلطانینا سداقتلرینی و صفویلرله یاخین قونشو اولدوقلارینی دقته چات‌دیراراق،
تجی‌لی حربی یاردیم گؤندریلمه‌سی اوچون آز قالا یالواریردیلار: «ممالیکی-کوردوستان
بیر آیلیق یولا اوزاق مملکتلردیر. جمله‌میزین متلوبی بودور کی، بو موخلیس بن‌ده‌لره
ایمداد بویورالار. زیرا کی، بزیم مسکه‌نیمیزین قیزیلباش اؤلکه‌سینه یاخین جیواری
واردیر. نئچه ایللردیر کی، بو الله‌سیزلار شمشیری-سیته‌می ایله کؤکوموزو قازمیش‌دیر،
۱۴ سنه بیزیمله جنگو-جیدال ائدرلر.
لاکین اومید و عرض کی، خوداوندکاردان (عثمانلی سلطانین‌دان – ج.ج.) ایمداد
اولورسا، ایراقی-عرب، ایراقی-اج‌م و آذربایجان اؤلکه‌لرین‌دن اول سیتمکارلارین
اللری کسیلیب قوپاریلا. خصوصاً محاصره‌یه آلینمیش آمید کی، ایران ممالیکینین
فتحینین آچاری‌دیر و بایان‌دور خان سلطنتی تاختینین سوتونودور، شیم‌دی بیر ایلدیر
کی، اول شهرین اهالی‌سی ایسلام سلطانینین مرهمتی اومی‌دیله قیزیلباش لشگرینین
محاصره‌سین‌ده‌دیر».
سلطانلا گؤروش اوچون یولا چیخان
ایدریس بیدلی‌سی کئیفی ناهییه‌سینه چاتدیق‌دا، عثمانلی سارایین‌دان اونون یانینا
قاسید گل‌دی. قاسیدین گتیردیی مکتوب‌دا «آمید قالاسینی محاصره ائد‌نلرین دفی
سرحدلری قورویان بیلرین کوردوستان اومراسینا بیرلشمه‌سی ایله مویسسرمی‌دیر، یوخ‌سا
درگاهی-آلی‌دن قوشون گؤندریلمه‌سینه باغلی‌دیرمی - عرض اولونا» دئیه بویورولوردو.
«بدایه-اول-وقایه»ده سلطانین بو مکتوبونا ایدری‌سین جاوابی باره‌ده هئچ بیر
معلومات وئریلمیر، لاکین حادثه‌لرین سونراکی تصویرین‌دن بئله آنلاشیلیر کی،
عثمانلی سلطانی ایله کورد امیرلرینین باش‌چی‌سی حربی یاردیم حاق‌دا راضی‌لیق الده
ائدیرلر: «مؤولانا سلطانین کورد امیرلرینه گؤندردیی ایستیمالتنامه‌لری (مؤهورلنمیش
آغ کاغیذلاری - ج.İ.) گؤندریب - و چون
بیییک‌لی مئهمئد پاشا بایبورددا حاضر ایدی - کن‌دی ایله اولان گؤیرچینلرین بیرینین
قانادینا کاغیذ باغلاییب آمید قالاسینا اوچوردو. مزمونون‌دا «بیییک‌لی مئهمئد پاشا
ایمدادینیزا جمله کورد اومراسی ایله گلیرلر. ایمداد ائدر» کیمی روهلاندیریجی سؤزلر
یازدی».
ایدریس بیدلی‌سی بیییک‌لی مئهمئد
پاشایا بایبورددان بیرباشا دیاربکیره حرکت ائتمیی تکلیف ائتدی. او ایسه بونونچون
سلطانین ایزنینین لازیم اولدوغونو بیل‌دیره‌رک، دفترداری نیزامددینی سارایا
گؤندردی. قیرخ گون‌دن سونرا گئری قایی‌دان نیزامددین دیاربکیری محاصره ائد‌نلرین
قووولماسی حاق‌دا سلطان سلیمین امرینی گتیردی. بیییک‌لی مئهمئد پاشا و ایدریس
بیدلی‌سی دیاربکیره یوروش حاضرلیقلارین‌دا ایک‌ن شاه ایسماییل طرفین‌دن قارا خانین
کمکینه گؤندریله‌ن قورد بی فورصت تاپاراق چپاقجور قالاسینی توت‌دو. بون‌دان خبر
توتان موللا ایدریس کورد امیرلرینه قیزیلباشلارین یولونو باغلاماق گؤستریشی وئره‌رک،
بو واخت عرضینجان‌دا اولان بیییک‌لی مئهمئد پاشانی دا ملوماتلاندیردی. الده
اولونموش رازیلیغا اساساً، کئیفی‌ده توپلاشان عثمانلی و کورد عسگرلری اورادان
چپاقجورا هوجوم ائتدیلر. بیرلشمیش قوشون قارشی‌سین‌دا آجیز قالان قیزیلباشلار
قالانی ترک ائتدیلر.
بو قلبه‌دن روح‌لانان بیرلشمیش
عثمانلی-کورد اوردوسو چپاقجوردان دیاربکیره حرکت ائتدی. دیاربکیر اطرافین‌دا سیواس
و آماسیا بیلربیی شادی پاشا بئش مین سوواری ایله بیییک‌لی مئهمئد پاشایا بیرلش‌دی.
۹۲۱-جی ایلین شابان (۱۵۱۵-جی ایلین سئنتیابر) آیین‌دا عثمانلی
اوردوسو دیاربکیره داخیل اولدو. قارا خان اؤز قوشونو ایله بیرگه قارداشی سولئیمان
خان اوستاج‌لو طرفین‌دن مدافعه اولونان ماردینه قاچ‌دی. عثمانلی اوردوسو اونو
ماردین یاخینلیغین‌داکی جوسوق آدلی یئره قدر تعقیب ائتدی. ماردین قالاسینا داخیل
اولماغین مومکونسوزلویونو گؤره‌ن قارا خان سوسوزلوغو ایله مشهور اولان سینجار تپه‌سینه
سیغین‌دی. ایستی هاوادا سوسوز بیر اوبایا هوجوم ائتمک تهلوکه‌لی اولدوغون‌دان،
عثمانلی اوردوسو جوسوق‌دان کنارا چیخمادی. ائله اوراداجا ماردینین فتحی اوچون
موشاویره قورول‌دو. روم بیلری دیاربکیرین فتحی ایله کیفایتلنیب گئری قاییتماق‌دا
ایسرارلی ایدیلر. مؤولانا ایدریس بیدلی‌سی ایسه «آزاجیق توججؤهله ماردین هیسارینین
تسخیری مویسسر اولور» دئیه‌رک بونا اعتراضینی بیلدیردی. دؤورونون باجاریق‌لی و
اوزاقگؤره‌ن سرکرده‌لرین‌دن اولان بیییک‌لی مئهمئد پاشا هممزهب موتتفیقلری اولان
کوردلری نارازی سالماماق اوچون بئله بیر قرار وئردی کی، ایدریس بیدلی‌سی قالانین
یاخین‌لیغینا گئدیب ماردین اهلینه دینج یوللا تسلیم اولماغی و عثمانلی سلطانینین
تابئچیلیینه کئچمیی تکلیف ائتسین.
ایدریس بیدلی‌سی ماردین اهالی‌سی ایله
خوش موناسیبت‌ده اولان ملیک خلیل اییوبینی و بئش یوز کورد عسگرینی اؤزویله گؤتوروب
ماردین اطرافینا یوللان‌دی. قورانی-کریمین بقره سوره‌سینین ۲۰۸-جی آی‌سی («ائی اینانانلار، هامینیز
بیردن باریشا گیرین. شیطانین اویونلارینا اویمایین. او، سیزلرین آچیق دوشمه‌نینیزدیر»)
ایله باشلایان مکتوب یازیب قالا اهلینه گؤندردی. موللا ایدریس مقصدینین اونلاری
«دین‌سیزلیک و الله‌سیزلیق‌دان خلاص ائتمک» اولدوغونو بیل‌دیره‌رک، قالانی دؤیوش‌سوز
تسلیم ائدرلرسه، هامی‌سینین جان، مال و اهلی-ایالینین تهلوکسیزلیینه تأمینات
وئریر، عکس حال‌دا، «فاتئه‌لیک‌ده روم لشگرینین قوت و قودرتینی بوتون خلقو-عالم
موشاهی‌ده ائتمیشلردیر» دئیه خبردارلیق ائدیردی. اونون بو خبردارلیغی نتیجه‌سینی
چوخ گؤزلتمه‌دی - ماردین اهلی سئییید علی نسیبینی ایدری‌سین یانینا گؤندره‌رک، شهر
قاپیلارینی کوردلرین اوزونه آچدیلار. قالادا اولان آزسای‌لی قیزیلباش دسته‌سی
اورادان قاچ‌دی.
قوجا حسین یازیر کی، ایدری‌سین ماردین‌ده
اولدوغو گونلر عرضین‌ده بیییک‌لی مئهمئد پاشا ایله شادی پاشا «و بعضی سان‌جاق
بیلری آراسین‌دا قارشی‌لیق‌لی هسد و دوشمه‌ن‌چی‌لیک واقئ اولوب، قفیل‌دن شادی پاشا
بئش مینه یاخین لشگری ایله اعلان ائتمه‌دن جوسوق‌دان قالخیب عسگرلر آراسین‌دان
آیریل‌دیلار». سیواس بیلربیی شادی پاشا بو آددیمینی «سلطانین امریله مئهمئد پاشانی
موشاییت ائتمییمیز و همفیکیرلییمیز آمید قالاسینادک‌دیر. اول حدوددان تجاووزه
مأمور دئیی‌لیک» کیمی اساسلاندیردی. بو حادثه‌نی ائشی‌دن ایدریس گئری قاییت‌دی و
بیییک‌لی مئهمئد پاشانی اؤزو ایله آرتیق اوزرین‌ده عثمانلی بایراغی دالغالانان
ماردینه آپاردی. لاکین «عسگرین اکثری قنیمتلرین نقل ائتمک اوچون شادی پاشایا مئیل
ائدیب پریشان» اولدوغون‌دان، بیییک‌لی مئهمئد پاشا اورادا بیر گئجه‌دن آرتیق قالا
بیلمه‌ییب آمی‌ده قاییتمالی اولدو. بونو ائشی‌دن قارا خان یئنی‌دن ماردینی اله
کئچیردی و شاه ایسماییل‌دان کؤمک ایسته‌مک اوچون تبریزه آدام گؤندردی. ایسماییل بو
مراجعته درهال جاواب وئردی. صفوی شاهی باغداد والی‌سی قونقور سلطان، همه‌دان حاکمی
یئگان بی و ایراقی-اج‌م حاکمی چوخا سلطانی قارا خانین کمکینه گؤندردی. بو قوه‌لر
ماردینه گئدن یول‌دا کورد دسته‌لری ایله کیچیک توققوشمادان سونرا قارا خانا بیرلشه
بیل‌دیلر.
بو آرادا دیاربکیرده قیشلاماغا قرار
وئره‌ن بیییک‌لی مئهمئد پاشا ایله ایدریس بیدلی‌سی سلطان سلیمه شادی پاشانین
اونلاردان آیریلدیغینی، بونونلا دا ماردینین الده‌ن چیخماسینا بایس اولدوغونو بیل‌دیره‌رک،
علاوه قوه گؤندریلمه‌سینی خاهیش ائتدیلر. بونا جاواب اولاراق سلطان قارامان
بیلربیی خوسروو پاشانی آنادولو سیپاهیلری ایله بیرگه کمکه گؤندردی. او دؤورده
دیاربکیره گئدن یول خارپوت و ارجینی اطرافین‌دان کئچیردی کی، بو قالالار دا
قیزیلباشلارین علین‌ده ایدی. سلطانین کمکه گؤندردیی قوشون خارپوت اطرافین‌دان
کئچدیین‌دن، فورصتی فؤوته وئرمه‌ییب قالانی اله کئچیرمه‌یه قرار وئریل‌دی. کماخ
حاکمی قاراچین اوغلو احمد اوچ گونلوک قان‌لی دؤیوش‌دن سونرا خارپوتو فتح ائتدی.
بئله اولدوق‌دا قیزیلباشلار کوردلرین دیاربکیره آپاران یولونو کسمک اوچون
هسنکئیفله ماردین آراسین‌داکی کرخ قالاسینا واردیلار و بیر آی اورادا قال‌دیلار.
بو، اونلارین گؤزلنیلمز حربی اوغورو اوچون الوئریش‌لی شرایط یارات‌دی. بئله کی،
بیییک‌لی مئهمئد پاشا سلطانین گؤندردیی سینان آغا و بالی آغانین کوماندانلیغین‌داکی
بئش مین نفرلیک قوشونون گلیشینی گؤزله‌مه‌دن قیزیلباشلارا زربه ائندیرمک اوچون
عملیات پلانی قوردو. لاکین ایقلیم و رئلیئف شرایطینی نظره آلمادیغین‌دان، یاز
یاغیشینین دوغوردوغو پالچیق و باتاق‌لیق عملیاتا گؤندریلمیش خارپوت حاکمی چرکس
حسین بیین دسته‌سینین آغیر مغلوبیتی ایله نتیجه‌له‌ن‌دی. بیییک‌لی مئهمئد پاشا
کورد امیرلرینین «بو تدبیر تقدیرلاییق دئییل‌دیر» مصلحتینی نظره آلمادیغینا گؤره
چوخ پئشمان اولدو و کمکه گؤندریله‌ن قوشون گلیب چاتانا قدر دیاربکیرده گؤزلمیی
قرارا آلدی.
سینان آغا و بالی آغانین باش‌چی‌لیق
ائتدیی قوشونو دیاربکیرده شخصاً قارشیلایان بیییک‌لی مئهمئد پاشا درهال دؤیوش
حاضرلیقلارینا باشلادی. بون‌دان آگاه اولان قارا خان دؤیوش تداروکو گؤرمک اوچون
بیرجیک ایستیقامتینه یؤنل‌دی. مقصد او اطراف‌دا قیشلاق‌دا اولان ترفدارلارینی
توپارلاماق ایدی. هر ایکی طرفین جدی حاضرلیقلارین‌دان سونرا هللئدیجی دؤیوش ۱۵۱۶-جی ایلین مایین‌دا ماردینین جنوبون‌دا
- اسکی قوچهیسارین قربین‌ده‌کی دده قوزغون دوزون‌ده باش وئردی. منبع‌نین وئردیی
معلوماتا گؤره، عثمانلی قوشونونون مرکزین‌ده بیییک‌لی مئهمئد پاشا، ساغ جیناه‌دا
قارامان بیلربیی خوسروو پاشا، سول جیناه‌دا ایسه کئماخ حاکمی قاراچین اوغلو احمد
بی اؤز قوه‌لری ایله یئر آلمیش‌دیلار. ایدریس بیدلی‌سینین باش‌چی‌لیق ائتدیی کورد
بیلری و اونلارین دسته‌لری ده عثمانلی قوشونونون سیرالارین‌دا ایدیلر. قارا خانین
باش‌چی‌لیق ائتدیی قیزیلباش قوشونونون ساغ جیناهین‌دا قونقور سلطان، دورموش خان و
چوخا سلطان، سول جیناهین‌دا ایسه شاه ایسماییلین باجی‌سی اوغلو حسین خان یئر آلمیش‌دیلار.
دؤیوشون اولین‌ده قیزیلباشلار قارشی
طرفه گوج گل‌سه‌لر ده، سون‌دا هر شئی چال‌دیران ساواشین‌داکی کیمی اولدو - قوه‌لرین
قئیری-برابرلیگی و اودلو سلاحین مؤوجودلوغو حسابینا عثمانلی اوردوسو نؤوبتی قلبه‌سینی
قازان‌دی. قارا خان دا محض بوغازین‌دان دیه‌ن توفنگ گولله‌سی نتیجه‌سین‌ده هلاک
اولدو. ناسوه آدلی عثمانلی عسگری ایسه اونون باشینی کسه‌رک، بیییک‌لی مئهمئدین
آیاقلاری آلتینا آتدی. باش‌چی‌سینی ایتیره‌ن قیزیلباشلار مقاومت گؤستره بیلمه‌ییب
مغلوب اولدولار. بیرلشمیش عثمانلی-کورد قوشونو بو دؤیوش‌ده هللئدیجی قلبه چال‌دی.
نتیجه‌ده شیمال‌دا هارپوت‌دان و بیدلیس‌دن، جنوب‌دا رققه و موصولا قدر اولان گئنیش
رئگیون عثمانلی تورکلرینین علینه کئچ‌دی. بو دؤیوش‌دن سونرا شرقی آنادولودا
قیزیلباشلارین علین‌ده اولان هسنکئیف، ارجینی، سور، سینجار، روحا، تئلافار، جئرموک
و بیرجیک قالالاری دا عثمانلی اوردوسو طرفین‌دن فتح اولون‌دو. ان چوخ مقاومت
گؤستره‌ن قارا خانین قارداشی سولئیمان خانین نظارتین‌ده اولان ماردین اولدو کی، بو
قالا دا بیر ایلده‌ن آرتیق دوروش گتیره بیلمه‌دی.
بو مؤهتشه‌م قلبه‌لردن سونرا سلطان ۱-جی سلیم قیزیلباشلارا قارشی یوروشلرده
ایشتیراک ائد‌ن حربی ریس و امیرلری موکافاتلاندیردی. طبیعی کی، داها بؤیوک
موکافاتا بیییک‌لی مئهمئد پاشا و مؤولانا ایدریس بیدلی‌سی، ائل‌جه ده کورد امیرلری
لاییق گؤرول‌دولر. بئله کی، عثمانلی سلطانی کورد امیر و ملیکلرینه ۲۵ یوک آکچا، ۵۰۰ خلت و ۱۷ بای‌راق، ایدریس بیدلی‌سییه ایکی مین
فلوری، سامور و واشاق دریلرین‌دن چوخالار، فران‌سادا هازیرلانمیش قیزیل قیلاف‌لی
ایکی قیلینج گؤندردی. سلیمین ایدری‌سه گؤندردیی مکتوب‌دا ایسه دیاربکیر ویلایتینین
فتحین‌ده گؤستردیی شجاعت و سداقته گؤره تشککور بیلدیریلیردی: «اوزون آغ اولسون،
اینشااللاه! دیگر ویلایتلرین فتحینه دخی سببئ-کول‌لی اولاسان». داها سونرا سلطان
اونا گؤندردیی مؤهورلنمیش «بیاز حؤکملر»دن - ایستیمالتنامه‌لردن سؤز آچیر، هر بیر
امیره و بیه وئریله‌ن برات و تیمارلار حاق‌دا معلوماتین بیر دفتره کؤچورولوب
سارایا گؤندریلمه‌سینی امر ائدیردی.
شرقی آنادولودا محاربه‌نین
عثمانلیلارین قلبه‌سی ایله بیتمه‌سین‌دن سونرا سلطان سلیم یاووزون ایدریس بیدلی‌سییه
حؤرمت و اعتباری آرتمیش‌دی. بونو تکجه اونا گؤندریله‌ن مؤهورلنمیش آغ کاغیذلار
تصدیق ائتمیردی. داها دیققتچکه‌ن مقام بودور کی، محاربه‌دن سونرا موللا ایدریس ۱-جی سلطان سلیمین رس‌می نماینده‌سی
کیمی کورد امیرلری ایله موقاویله باغلادی. کورد تاریخ‌چی‌سی م.شم‌سینین یازدیغینا
گؤره، موقاویله آشاغی‌داکی شرطلری اؤزون‌ده ائهتیوا ائدیردی:
I. اول‌ده اولدوغو کیمی، بون‌دان سونرا
دا کورد امیرلری اؤز تورپاقلارینی ایداره ائده بیلر، لاکین موستقیل حکومت یارادا
بیلمزدیلر. قدیم عادت و عنعنه‌لره گؤره، هر امیر اؤز امیرلیک دایره‌سین‌ده حؤکم
ائدیب بیر-بیرینه نماینده گؤندره بیلردیلر.
II. کورد امیرلری اؤز سلاح‌لی قوه‌لری
ایله بیرلیک‌ده عثمانلی حکومتینین بوتون محاربه‌لرین‌ده ایشتیراک ائتمه‌لی و اونون
خئیرینه ووروشمالی ایدیلر. عثمانلی حکومتی ایسه کورد امیرلرینی خاریجی تجاووزدن
مدافعه ائتمه‌لی ایدی.
III. هر بیر امیر هدییه آدی ایله سلطان
خزینه‌سینه ایلده معین میقداردا پول تقدیم ائتمه‌لی ایدی. امیرلر داخی‌لی ایشلرین‌ده
موستقیل، خاریجی سیاست‌ده ایسه عثمانلی حکومتینه تابع اولمالی ایدیلر.
موقاویله‌نین شرطلرین‌دن ده گؤروندویو
کیمی، ایدریس بیدلی‌سینین باش‌چی‌لیق ائتدیی کورد امیرلرینین عثمانلی حکومتینین
یاردی‌می ایله موستقیل کوردوستان یاراتماق اومیدلری اؤزونو دوغرولتمادی. اصلین‌ده
کوردلرین ارثی امیرلیک حقوقونون قورونوب ساخلانیلماسی دا محض اونلارین
مرکزلشدیریلمیش دؤولت یاراتماماسینا هئسابلانمیش‌دی. چونکی تورپاغین وره‌سه‌لیک
یولو ایله کئچمه‌سی اونون داها کیچیک حیسه‌لره پارچالانماسینا سبب اولوردو کی، بو
دا طایفه فئوداللارینین سایینی آرتیریردی. بئله‌لیکله، موستقیل کوردوستان یاراتماق
آرزوسو ایله صفویلر دؤولتینه آرخا چئویرمیش کورد امیرلرینین بو نیتی گئرچکلشمه‌دی.
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر