ساوالان پورت : چئویرمن-ین سؤزو: گونئی آذربایجان میللی حرکتی اؤز حاقلیلیغینی دونیادا قانیتلاماق اوچون نئچه آلاندا فعالیت ائتمه لیدیر. بو آلانلاردان بیریسی شبهه سیز اولوسلار آراسی حقوق مسئله سیدیر. چونکو بو یؤنتم ایله دونیا سیاسی فضاسیندا داها ائتکیلی اولما شانسی واردیر.
گونئی آذربایجان میللی حرکتینین سیاسی ادبیاتی ایچریسنده یئر آلان تئریملردن بیریسی اؤز مقددراتینی تعیین ائتمه حاققی دیر. بو مسئله نین سیاسی، تئوریک بویوتونون اولماسینین یانی سیرا، اولوسلار آراسی حقوقون ان اؤنملی قاوراملاریندان بیریسیدیر. آشاغیدا اوخویاجاغینیز مقاله ده بو مسئله نی اؤرنکلر ایله بیرلیکده هم تاریخی سوره جینی هم ده بیرلشمیش میللتلرین اولوسلار آراسی حقوق چرچوسینده وئردیگی قرارلاری گؤره جه ییک. گونئی آذربایجانین سؤیلملریندن بیریسی اولان مفهوم حاققیندا گئنیش بیلگی وئرمکده دیر. بو یازینین ایکینجی بؤلومونده آیریلما حاققی مسئله سی اولاجاقدیر.
اؤزت
بو چالیشمانین آماجی؛ گرک اولوسلار آراسی حقوقدا گرکسه اؤلکه نین بؤلونمه زلیگی و سیاسی بوتونلوگه سایغی مفهومو ایله اؤز مقددراتینی تعیین ائتمه حاققی آراسینداکی قارشیلیقلی ایلیشگی یی اینجه لمکدیر. اؤز مقددراتینی تعیین ائتمه حاققی، چاغداش اولوسلار آراسی حقوقدا ان اؤنملی ایلکلردن بیریسیدیر. ایکیز سؤزلشمه نین بیرینجی مادده سینده، بوتون خلقلرین اؤز مقددراتینی تعیین ائتمه حاققینین وار اولدوغونو حؤکمه باغلامیشدیر. دیگر بیر اؤنملی موضوع ایسه، دولتلرین اؤلکه بوتونلوگو و سیاسی اوستونلوگونه سایغی گؤرستمکده دیر. بو ایکی مفهوم آراسینداکی تعادل اولدوقجا اؤنملی دیر. 1945 دن بو یانا دولتلرین اویغولامالاری، تک طرفلی آیریلما حاققینین قبول ائدیلمه سی یا دا تانینماسی موضوسوندا بؤیوک بیر ایسته کسیزلیک اولدوغونو آچیقجا گؤسترمکده دیر. خلقلرین اؤز مقددراتینی تعیین ائتمه حاققی ایله قصد ائدیلن شئی ندیر؟ بونون اؤزونده خلقلرین اؤز قدرلرینی باشقالارینین دئییل اؤزلرینین بلیرله یه بیله جگی و هر خلقین باغیمسیز بیر دولت قورما و اؤز حاکمیتینی اؤزگورجه بلیرله یه بیلمه اینامی واردیر. بو تثبیت بیر سورویو داها گرکدیرمکده دیر. «خلق» ایله تام اولاراق نه قصد ائدیلمکده دیر. خلق، تاریخ، دیل، ائتنیک کؤکن، دین، سیاسی اینانج، اورتاق دوشمانلاردان دویولان قایغی کیمی اؤنملی خصوصلاردا مشترکلری اولان بیر اینسان توپلولوغودور.
آچار کلمه لر: اؤز مقددراتینی تعیین ائتمه حاققی، آیریلما حاققی، اؤلکه بوتونلوگو، اولوسلار آراسی حقوق.
گیریش
Self-determinasyon (اؤز مقددراتینی/گلجه گینی تعیین ائتمه حاققی) ایگیرمینجی عصرین باشیندان بو یانا، ان چوخ دارتیشیلان و دونیادا بیر چوخ گلیشمه یه قایناقلیق ائدن بیر قاورامدیر. گرچکدن ایگیرمینجی عصرین، واراولان بؤیوک دولتلرین پارچالانماسی و یئرلرینه نسبتا داها کیچیک دولتچیکلرین قورولماسی سوره جینین چوخ یایقین اولاراق یاشادیغی بیر زامان دیلیمی اولدوغو سؤیلنه بیلر. آما بوگون گلینن نقطه ده سورجین بیتدیگی، میکرو میللیتچیلیک آخیملارینا موازی اولاراق یئنی میکرو دولتلرین اورتایا چیخابیله جگی گرچگی اولوسلار آراسی توپلومدا بؤیوک قایغیلار اویاندیرماقدادیر. گؤرونن او کی، ایگیرمینجی عصر Self-determinasyon حاققینا دایالی یئنی گلیشمه لره صحنه اولاجاقدیر. دونیاداکی سیاسی جغرافیانین چوخ پارچالی بیر گؤرونوم قازانماسینا ندن اولابیله جک بو قاورامین هانسی فلسفی تمللره دایاندیغی موضوسو دیشاریدا بوراخیلماق اوزره تاریخی گلیشیمی، اولوسلار آراسی بلگه لرده کی یانسیمالاری و بونا باغلی اولاراق اولوسلار آراسی یارغی اورقانلارینین موضوع ایله ایلگیلی مشورتی مطالعه لری آشاغیدا آیرینتیلی اولاراق اینجلنمه یه چالیشیلماقدادیر.
تاریخی گلیشیم
Self-determinasyon ایلک باشلاردا اؤز مذهبینی آزاد شکیلده بلیرلمه حاققی اوراق آلغیلانمیدش، آیدینلانما چاغینا گلدیگینده ایسه برئین (فرد) اؤز قدرینی اؤزونون بلیرلمه حاققی اولدوغو یایغین شکیلده ساوونولموشدور1. بو سون گؤروش، سیاسال آلاندا اولوسلارین اؤز قدرینی بلیرلمه حاققی اولدوغو دوشونجه سینه قایناقلیق ائتمیش و بونون اولوس حاکمیتی آنلاییشینین دوغرودان بیر سونوجو اولدوغو ایلری سورولموشدور. بئله جه؛ Self-determinasyon حاققی، فرانسه دئوریمی سونراسیندا یوغون اولاراق اؤزوندن سؤز ائتدیرمیشدیر.
عینی شکیلده؛ 1688 اینگیلیس دئوریمینده و آمئریکا کولونیلرینین باغیمسیزلیک ساواشیندا دا خلقلرین اؤز قدرینی بلیرلمه ایلکه سیندن سیخجا سؤز ائدیلمیشدیر. آما سؤزو گئدن دؤنمده، Self-determinasyon دولتلر حقوقونا موضوع اولموش شکلی ایله اله آلینمامیشدیر. اؤز قدرینی بلیرلمه ایلکه سی ایلک دؤنملرده، زامان زامان ال دئییشدیرن توپراقلار باخیمیندان اویغولانمیش و بللی بیر بؤلگه خلقیندن هانسی دولتین حاکمیتینی ترجیح ائتدیکلرینی بلیرلمه لری ایستنمیش و بللی بیر سوره ایچینده ترجیح ائتدیگی دولتین اؤلکه سینه کؤچ ائتمه حاققی تانینمیشدیر2. بو باغلامدا پلئسیبیت یؤنتمی ده اؤز قدرینی بلیرلمه ایلکه سینین حیاتا کئچیریلمه سینده بیر آراج اولاراق ایشله دیلمیشدیر3.
اؤنجه لیکله بلیرتلیم کی، Self-determinasyon ایلکه سی، هر نه قدر ایگیرمینجی عصردن اعتبارن اولوسلار آراسی حقوقون موضوسو اولاراق اله آلینمیش اولسا دا، بو موضوعداکی دوشونجه لرین باشلانقیجی اون سککیزینجی عصره قدر اوزانماقدادیر. 1972 ده فرانسه میللت مجلیسی، بوتون خلقلرین اؤزگورلوگونه قاووشماسی اوچون گرکن کمکی و دستگی ساغلایاجاغینی آچیقلامیشدیر. آما مجلیس-ین قصد ائله دیگی خلق نئجه بیر اینسان قروپونو تمثیل ائدیردی و بو عجبا تکجه اؤز اؤلکه مرزلری ایچینده کیلر اوچون مو بونو وعد ائدیردی سئوالی جوابسیز قالماقدادیر4. بورادا سؤیلنمه بیلجک اولان تک شئی دیگر اؤلکه لرین خلقلری اوچون بئله بیر حمایه و دسته گین، او دولتین حاکمیت حاقلارینا مداخله اولوشدوراجاغیدیر.
اوندوققوزونجو عصرین حقوق، تئوری و اویغولاماسیندا، Self-determinasyon قاورامینا اؤنجه لیکله، دولت حقوقوندا، اؤزلیکله دولت حاکمیتینه ایلیشکین اولاراق راستلانماقدادیر. دولت حاکمیتی خلقدن قایناقلانماقدا، خلق قاورامی ایسه سربست ایراده ایله بیر آرایا گلن اینسانلارین تومونو ایفاده ائتمکده دیر.
ایگیرمینجی عصرین باشلاریندا ایسه، باشدا بیرلشیک دولتلر باشقانی ویلسون اولماق اوزره لنین و استالین، Self-determinasyon ایلکه سی ایله اؤزل اولاراق ایلگیلنمیشدیر5. استالین، خلقلرین حاکمیت حاققینی و حتی حاکمیتی آلتیندا یاشادیقلاری دولتدن آیریلما حاقلارینی ساوونموشدور6. آما مارکسیست دکترینده، Self-determinasyon ، کاپیتالیزمه قارشی اؤزگور اولماق و پرولتاریا دیکتاتورلوگونو گرچکلشدیرمک آماجی ایله تکجه ایشچی صینیفینا تانینمیشدیر7. گرچکدن استالین-ه گؤره Self-determinasyon حاققی آنجاق کمونیست پارتی نین چیخارلارینین اجازه وئردیگی اؤلچوده ایشله دیلمکده دیر. گؤرولدوگو کیمی، بو تمامن ایدولوژیک بیر یاخلاشیم و بو حاققین استفاده اولونماسی ایله باسقی آلتینداکی خلقلرین سوسیالیست دئوریمی گرچکلشدیره بیله جکلری ساوونولموشدور8. 1913 ایلینده استالین طرفیندن اورتایا آتیلان دوشونجه لر Self-determinasyon موضوسوندا دوغو-باتی آراسینداکی فرقی گؤسترن بیر کریتئردیر9.
با باغلامدا روسیا، نوامبر 1917 ده، اؤلکه سیندکی توم خلقلرین اؤز قدرینی تعیین حاققینی ضمانتی ائتمیشدیر10. بونا گؤره؛
· روس خلقلرینین حاکمیت برابرلیگی
· روس خلقلرینین دولتدن آیریلیب، باغیمسیز دولت قورما حاقلاری دا داخیل اولماق اوزره Self-determinasyon حاققی
· بوتون خلقلرین مختار قیلینماسی
· آزینلیق سربستجه گلیشمه سی
تضمین ائدیلمیشدیر. نوامبر 1917 تاریخلی دئکلراسیونا گؤره، سویئتلر بیرلیگی، اونو اولوشدوران توپلوملارین سربست ایرادسینه دایانان فئدرال بیر دولتدیر11.
آمئریکا بیرلشیک دولتلری باشقانی ویلسون ایسه، 18 یانوار 1918 تاریخلی 14 ایلکه سینده، دئوریمسل ایچریگی اولمایان، بیر Self-determinasyon ایلکه سینی ساوونموش و لیبرال ایلکلر دوغرولتوسوندا خلقلرین اؤز قدرلیرینی تعیین حاققینین اولدوغونو وورغولامیشدیر. ویلسون-ا گؤره، Self-determinasyon حاققی دونیا دوزنینده بیر بوجاق داشی اولاراق اولوسلار آراسی باریش و گوونلیگین ساغلانماسیندا اؤنملی بیر ایشلو (کارکرد) گؤرجکدیر12. ویلسون ایلکه لرینین بئشینجی سی اولان بیر ایلکه یه گؤره؛ "هئچ بیر حاکمیت و یا قروب، بیر خالقین یاشادیغی بؤلگه نین اؤزونه عایید اولدوغونا قرار وئرمه یئتکی سینه (صلاحیت) مالیک دئییلدیر". آما ویلسون، اولوسلار آراسی ساحه ده شیددتله ساووندوغو بو ایلکه یی ایچریده قبول ائتدیره مه میش، کنگره طرفیندن اونایلانان ایلکه لر آراسیندا Self-determinasyon ایلکه سینه آچیقجا یئر وئریلمه میشدیر13.
آلمان امپراتورلوغو دا، آمئریکا ایله 3 و 12 اکتبر 1918 تاریخلرینده وئردیگی آچیقلاما ایله، ویلسون-ون پرنسیبلرینی باریش آنلاشمالارینا اساس اولاراق قبول ائتمیشدیر. آیریجا وئیمار آنایاساسینین ایکینجی مادده سینده Self-determinasyon ایلکه سی آچیقجا بیر حقوق قایناغی اولاراق تانینمیشدیر14.
Self-determinasyon ایلکه سی، خاریجی سیاستده کی اؤنمینی اؤزللیکله آلمان امپراتورلوغو ایله دیگر دولتلر آراسیندا گؤرولن باریش مذاکیرلری سیراسیندا قازانمیشدیر. اگر ویلسون-ون اون دؤرد مادده لیک پراقرامی Self-determinasyon ایلکه سینین ایفاده سی اولاراق قیول ائدیلرسه-کی ائله دیر- Self-determinasyon ایلکه سینین ایلک اولاراق آمئریکا و آلمان ایمپراتورلوغو آراسیندا ائدیلن آنلاشما ایله قیسمی اولاراق اولوسلار آراسی حقوق نورمو حالینا گلدیگی سؤیلنه بیلر15.
میللتلر جمعیتی دؤنمی
آمئریکا باشقانی ویلسون-ون Self-determinasyon موضوسونداکی یوغون چابالاری، سیاسی استقرارسیزلیق و عصیان گیریشیملرینه ندن اولاجاغی اندیشه سی ایله دیگر دولتلر طرفیندن اولوملو قارشیلانمادیغی اوچون میللتلر جمعیتی سندینده بو ایلکه یه یئر وئریلمه میشدیر16. بو باغلامدا؛ میللتلر چمعیتی سندینین اونونجو مادده سینده دولتلرین تورپاق بوتونلوگونون آچیق شکیلده تضمین آلتینا آلینمیش اولماسی و جمعیتین بونو ساغلاماقلا گؤرولی قیلینماسی قارشیسیندا، سیاسی بیر آرگمان اولاراق اؤنملی اولسا دا، آزینلیقلار باخیمیندان اؤز قدرینی بلیرلمه ایلکه سینین اولوسلار آراسی حقوق دا قبول گؤرمه دیگینی ایلری سورنلر اولدوغو کیمی17 ترسینی ساوونانلار دا واردیر18.
Self-determinasyon ایلکه سینین گلیشیمینده آلاند آدالاری نین اؤنملی یئری واردیر19. آلاندا آدالاری، 1812 ایلینده ایسوئچ طرفیندن فنلاند ایله بیرلیکده روسیا یا وئریلمیش، 1813 ایلینده امضالانان آنلاشمایا گؤره مختاریت مالیک اولان فنلاند، 1917 ایلینده روسیادان آیریلمیشدیر. فنلاند بو باغیمسیزلیک اعلانیندا، سویئت حکومتینین 15 نوامبر 1917 تاریخلی بیلدیریسینه دایانیردی. روسیا مرکزی یوروتمه کمیته سی 4 یانوار 1918 تاریخینده فنلاندین باغیمزیلیغینی تانیماقلا برابر عسگرلرین فنلاندان چکیلمه سینی قبول ائتمه میشدیر20.
آلاندا آدالاریندا یاشایان جمعیتین چوخو ایسوئچ اصیللی ایدی. آدالارین ایسوئچ اصیللی خلقی فنلاندین باغیمسیزلیغینی دستکلمکله بیرلیکده قورولماسی مطرح اولان فنلاند دولتیندن آیری بیر اولوشوم ایستمکده ایدیلر. فنلاند ایسه آدالارین اونون حاکمیتی آلتیندا قالماسینی ایستریدی. اینگیلیس حکومتی، بو باغیمسیزلیغی، میللتلر جمعیتی میثاقی نین اون بیرینجی مادده سینه دایاناراق 19.06.1920 تاریخینده میللتلر جمعیتی قاباغینا گتیرمیشدیر. 12.07.1920 ده فنلاندین اؤز حاکمیت یئتکیسی ایچینده یئر آلدیغی گرکچه سی ایله بو باش وورویا ائله دیگی اعتراض اوزرینه میللتلر جمعیتی کونسئیی موضویو اینجله لمک اوزره بیر حقوقچولار کمسیونو تایین ائله میشدیر.
کمسیوندان اینجلمه سی ایسته نیلن موضوعلار بونلاردیر:
· آلاند آدالاری خلقینین رفراندم یولو ایله فنلاند حاکمیتینده قالماق یا دا ایسوئچ ایله بیرلشمک موضوسوندا قرار وئرمه یئتکی سینین اولوب اولمادیغی،
· فنلاند-ایسوئچ اویوشمازلیغینین میللتلر جمعیتی میثاقی نین اون بئشینجی مادده سینین سککیزینجی بندیه گؤره حقوقن دیرلندیریلمه سی21.
سپتامبر 1920 ده موضو ایله ایلگیلی راپورونو شورایا تسلیم ائدن حقوقچولار کمسیونو، فنلاند طرفیندن ائدیلن اعتراضی، فنلاندین اؤزل دورومو ندنی ایله ردائتمیشدیر. بونا گؤره، فنلاند، هنوز کسین اولاراق قورولموش، استاتوسو بللی اولموش بیر دولت دئییلدیر و بو شرطلر آلتیندا، اویوشمازلیق موضوسو، اؤزل اولاراق فنلاندین یئتکیسی ایچینده گؤرولمز. راپوردا آیریجا باغیمسیزلیق سورجینده فنلاند ایله آدالارین ایسوئچ اصیللی خلقین فرقلی آماجلار گوتدوکلری، فینلرین باغیمسیز بیر فنلاند دولتی قورولماسی ایسته گینه قارشین، آدالارین ایسوئچ توپلومونون، ایسوئچ ایله بیرلشمه آماجی داشیدیقلاری و بونو باشارامادیقلاری تقدیرده تام باغیمسیزلیق ایسته دیکلری وورغولانمیشدیر22.
آیریجا کمسیون-ون راپورونا گؤره، کسین و حاکیم اولاراق قورولان بیر دولت، دولتلر جامعه سینین باغیمسیز و برابر بیر اویه سیدیر. پرنسیب اولاراق بئله بیر دولته قارشی Self-determinasyon ایلکه سینه دایاناراق ائدیله جک گیریشیملر و اورتایا چیخان آنلاشمازلیقلار، اولوسلار آراسی بیر ایچریک داشیمازلار. بو دورومدا، Self-determinasyon ایلکه سینه دایاناراق اورتایا قویولان طلبلرین قبول ائدیلیب ائدیلمه مه سی، بو دولتین اؤزل یئتکیسی ایچریسینده دیر. آما فنلاند کیمی هله کئچیش سورجینده اولان دولتلر اوچون بو کئچرلی دئییلدیر.
دیگر طرفدن، حقوقچولار کمسیونو، بیر دولتین حاکمیتی نی آچیق بیر بیچیمده سورکلی اولاراق حاکمیتی آلتیندا یاشایان توپلوملاردان بیر قیسمینین علیه ینه اولاراق یانلیش شکیلده استفاده اولونماسی حالیندا، اورتایا چیخاجاق اویوشمازلیغین اولوسلار آراسی بیر کاراکتره مالیک اولوب اولمادیغینی اینجلمه موضوسو اولماقلا برابر، بئله بیر دورومدا اویوشمازلیق موضوسو اولایین دولتین اؤزل یئتکیسینی آشدیغینی بلیرتمکله، اویوشمازلیغین اولوسلار آراسی بیر ماهیت قازاندیغینی قبول ائتمیش23 و نهایت شورانین بو اویوشمازلیقدا یئتکیلی اولدوغو بلیردیلمیشدیر24.
میللتلر جمعیتی شوراسی داها سونرا بو موضو ایله ایلگیلی اولاراق راپور وئرنلرین کمسیونونو تعیین ائمیشدیر. راپور وئرنلرین کمسیونو نا گؤره ایسه، فنلاند، باغیمسیزلیق بیلدیرگه سینده بلیرتیلدیگی کیمی بیر دولت قورموش اولوب آلاند آدالاری دا حقوقی اولاراق (de jure) فنلاند جمهوریتی نین بیر پارچاسیدیر. کمسیون آیریجا، دینسل، دیلسل، ائتنیک، ایرقسال و یا توپلومداکی دیگر آزینلیق قروپلارین اؤز ایستک و آرزولاری دوغرولتوسوندا عایید اولدوقلاری دولتدن آیریلما حاققینی قوللانابیلمه سینی، دولتین رضا یت گؤسترمه سی شرطینه باغلامیشدیر. بونا گؤره؛ حقوقی اولاراق فنلاندین بیر پارچاسی اولان آلاند آدالاری ساکینلری، فنلاند ایسته مه دیکجه آیریلما حاققینی استفاده ائدمزلر.
نهایت میللتلر جمعیتی شوراسی، آلاند آدالاری اوزرینده فین حاکمیتی نین تانینماسی یؤنونده قرار آلمیش و فنلاند ایله ایسوئچ، آدالاردا ایسوئچ دیلینین ایشله دیلمه سی و سیاسال قوروملارین اؤزرکلیگی موضوسوندا آنلاشمایا وارمیشلاردیر.
سونوج اولاراق آلاند آدالاری سورونو، Self-determinasyon حاققینین تانینماسی یئرینه تمامن بیر آزینلیق قوروماسی ایله چؤزموشدور25. ائله جه کمسیون راپوروندا دا؛ "مدرن سیاسال دوشونجه ده خلقلرین Self-determinasyon حاققی اؤنملی بیر یئر توتسا دا، میللتلر جمعیتی میثاقی ندا بو موضویا هئچ تاکید اولونمامیشدیر. بیر نئچه اولوسلار آراسی آنلاشمادا بو ایلکه نین تانینمیش اولماسی، اولاوسلار آراسی مثبت قوراللار ایله عینی کفه یه قویولماسی اوچون یئترلی دئییلدیر" گؤروشو یئر آلمیشدیر26.
دایمی عدالت دیوانی نین تشکیل ائدیلمه سیندن سونرا ایسه، دیوان قاباغینا Self-determinasyon موضوسو هئچ گلمه میشدیر. آزینلیقلارین قورونماسی سیستمی، Self-determinasyon ایلکه سینین گؤرمزدن گلینمه سی شکلینده اورتایا قویولموشدور27.
میللتلر جمعیتی دؤنمینده آچیقجا یئر وئریلمه ین Self-determinasyon ایلکه سی، سیاسال قایغیلارین اؤن پلانا جیخدیغی بیر متینده یئر آلابیلمیشدیر. سؤزو گئدن متین، بریتانیا باش باخانی چرچیل ایله آمئریکا باشقانی روزولت آراسیندا 14 آگوست 1941 تاریخینده ایمضالانان آتلانتیک شرطی اولوب، بو شرطده Self-determinasyon ایلکه سینه یئر وئریلمیش28 آما چرچیل بو ایلکه نین باشدا هندیستان اولماق اوزره دیگر بریتانیا سؤمورگه لرینده اویغولانماسی قبول ائتمه یه جگینی بلیرتمیشدیر29.
بیرلشمیش میللتلر دؤنمی
Self-determinasyon ایلکه سی، رسمی اولاراق ایلک دفعه بیرلشمیش میللتلر شرطی نین ½ و 55 اینجی مادده لرینه یئر آلمیش و اویغولانان اولوسلار آراسی حقوقدا قبول ائدیلمیدشدیر30. بو دا سویئتلر بیرلیگینین قاتغیلاری ایله اولموشدور. 1946 دا سان فرانسیسکو دا گئدن گؤروشملرده، سوئتلر بیرلیگی نین اؤنجه لیکله اؤنم وئردیگی خلقلرین برابر حاقلاری و Self-determinasyon ایلکه سینه سایغی عبارتی ب.م شرطی نین ½ و 55 اینجی مادده لرینده یئر آلمیشدیر31.
بونا گؤره؛ شرطین بیرینجی مادده سینین ایکینجی بندینده " میللتلر آراسیندا، خلقلرین برابر حاقلارا و اؤز قدرلرینی قدرلرینین قارشیلاشدیرماسی ایلکه سینه دایالی دوستانه ایلیشکیلرین گلیشدیریلمه سی" اوچونجو بندینده ایسه "اینسان حاقلارینه و تمل اؤزگورلوکلره سایغینین گلیشدیریلمه سی و تشویق ائدیلمه سی"، بیرلشمیش میللتلر تشکیلاتی نین آماج و ایلکه لری آراسیندا ساییلمیشدیر. بو ایفاده لر، ائکونومیک و سوسیال شورانین یئتکیلرینی آچیقلایان 55 اینجی مادده ده تکرارلانمیشدیر32. آما سوئتلر بیرلیگینین اؤنه ریسینده یور آلان “every people and every nation has the right to national self-determination” عبارتی دئییشدیررک، قبول ائدیلمیشدیر33.
دیگر طرفدن؛ شرط-ین 51 اینجی مادده سینده، دولتلره اؤز وارلیقلارینا یؤنلن سالدیریلارا قارشی مشروع مدافعه ده اولما حاققی تانینمیش و بئله جه اویه دولتلرین توپراق بوتونلوکلرینی قوروماسی اوچون Self-determinasyon حاققینا سینیرلاما گتیریلمیشدیر34.
حال بئله اولماقلا بیرلیکده؛ بو حاق اولوسلار آراسی حقوقدا دارتیشمالی اولوب اؤنوموزده کی دؤنمده بو گئدرک آرتان اوراندا دارتیشیلمایا دوام ائدیله جگینی سؤیلمک بیر پیش بینی ساییلماقدادیر35. زیرا ب.م شرطی-نده بو ایلکه یه یور وئریلمکله بیرلیکده، بو ایلکه نین اولوسلار آراسی حقوقداکی آنلام و قاپسامینین نه اولدوغو موضوسو آچیقلیغا قاووشدورولمامیشدیر36.
بعضیلرینه گؤره؛ بوگون ب.م. شرطی، همن همن اورنسل بیر کاراکتره صاحیبدیر و شرطده یئر آلان "خلقلرین اؤز قدرینی/گلجگینی تعیین حاققی"نا سایغی یوکوملولوگو ده اولوسلار آراسی حقوقون ائورنسل بیر ایلکه سی ایچریگی قازانمیشدیر37. سؤزو گئدن مادده لرده یئر آلان دوزنلملرده یولا چیخاراق، اگر دوستانه ایلیشگیلرین گلیشدیریلمه سی ب.م. شرطینده اصیل آماج اولاراق یئر آلمیشسا- کی ائله دیر- و دوستانه ایلیشگیلر، خلقلرین برابر حاقلاری و Self-determinasyon ایلکه سینه دایالی ایسه، Self-determinasyon ایلکه سی ب.م شرطی نین اؤزونو اولوشدورور دئییله بیلر38. بو چیخاریمین مخالف مفهومونا گؤره، Self-determinasyon ایلکه سینین نقضی، اولوسلار آراسی باریش و گوونلیگی تهدید ائدر39.
اؤگرتینین بؤیوک بیر بؤلومونده ایسه؛ بو حاققین هر آزینلیق اوچون دئییل، تکجه کولونی لرده و اشغال آلتینداکی تورپاقلاردا یاشایان یئرل خلقلر اوچون تانینان بیر حاق اولدوغو گؤروشو آغیر باسماقدادیر. چونکو بو مادده لری، دولتلرین اولاسال بوتونلوکلرینی اورتادان قالدیراجاق شکیلده یوروملاماق، بذات ب.م. شرطی نین لفضی و روحونا ترس اولاجاقدبر40.
گرچکدن ب.م شرطینده کی ائدیلن دوزنلمه ایله خلقلرین برابر حاقلاری و اؤز مقددراتینی تعیین ایلکه سی تک بیر ایلکه اولاراق اله آلینمیشدیر. گرک 1 اینجی مادده نین 2 اینجی بندینده گرک 55 اینجی مادده ده ایلکه تکیل اولاراق هر ایکیسینی قاپسار شکیلده ایشله دیلمیشدیر. بو دوزنلمه طرزی، بوتون خلقلرین حقوق قاباغیندا مساوی اولدوغونو مو گؤرستمکده دیر، یوخسا Self-determinasyon ایلکه سینین آیریم ائتمه دن بوتون خلقلر اوچون مساوی بیر حاق اولدوغونو مو گؤرستمکده دیر؟ مادده دوزنله مسیندن بو آچیق اولاراق آنلاشیلاماماقدادیر. خلقلرین مساوی اولاراق مالیک اولدوقلاری حاق ندیر؟ کسینلیکله Self-determinasyon حاققی دئییه بیلمریک چونکو شرطده Self-determinasyon، بیر حاق دئییل بیر ایلکه و یا سیاست اولاراق دوزنلنمیشدیر می دئییه جه ییک41؟
بو باغلامداهر شئیدن قاباق "خلقلر" مفهومو ایله ایلگیلی اولاراق، بو مفهومون، ایسته نمه ین سونوجلار دوغوراجاق گئنیشلیکده یوروما آچیق اولدوغو، اونا گؤره ده داها اویغون بیر قاورامین تاپیلماسی گرکلیلیگی، مادده ایله ایلگیلی حاضیرلیق چالیشمالاریندا اویه دولتلرین نماینده لری طرفیندن اورتایا آتیلمیش، آما هر هانسی بیر کلمه اوزرینده اوزلاشما ساغلانمامیشدیر42. بئله جه؛ شرطین ایمضالانماسی سیراسیندا، Self-determinasyon ایلکه سینین سوژه لری باره سینده( "خلق" کلمه سی کیملری قاپسار، هر هانسی بیر توپلولوغون خلق اولاراق آدلاندیریلماسی اوچون گرکن شرطلر نلر دیر، سورونا سیاسال و سوسیولوژیک آچیدان گتیریلن اؤنریلر حقوققی اولاراق نه ایفاده ائدر؟ و.س.) اورتایا قویولان مشکللر اوزرینده بلیرسیزلیگی گئدریجی ماهیت ده بیر آچیقلیق ساغلانامامیشدیر.
بو بلیرسیزلیگی اورتادان قالدیرماق هدفی ایله ب.م. عمومی اجلاسی دئییشیک تاریخلرده، Self-determinasyon ایلکه سینین آنلامی و قاپسامینی بلیرلمه گه یؤنه لیک قرارلار آلمیشدیر. بو قرارلار، هر نه قدر باغلاییجی بیر ماهیته مالیک اولماسا دا، موضونون آیدینلاتیلماسیندا اؤنملی بیر قایناق اولموشدولار.
Self-determinasyon ایلکه سینه یؤنه لیک ایلک اولاراق 421 د (V)، 545 (VI) و 637 (VII)نمره لی قرارلار دیققت چکیجی دیر43. اما بو یؤنده اصیل اؤنملی قرار 14 دسامبر 1960 تاریخینده ب.م نین آلدیغی، 1514 (XV) نمره لی قراردیر. ب.م عمومی اجلاسینین، 1952 ایلینده کی 545 (VI) ساییلی قراری ایله، بو حاققین داها ائتکین بیر شکیلده حیاتا کئچیریله بیلمه سی آماجی ایله ایزلنمه سی گرکن یول و یؤنتملری آراشدیرماق اوچون اینسان حاقلاری کمسیونو نو گؤرولندیرمه سی سونراسیندا آلینان و "سؤمورگه یؤندیم آلتینداکی اؤلکه لره و خلقلره باغیمسیزلیق وئریلمه سینه ایلیشگین بیلدیری" 44نین یاییملاندیغی بو قراردا، ب.م. شرطی نین ½ و 55 اینجی مادده لرینین قاپسامی بیر آز گئنیشلدیلمیش و 6 اینجی پاراقرافدا Self-determinasyon ایلکه سینین گرچکلشدیریلمه سینین، ارلکه نین توپراق بوتونلوگو ایلکه سی داخیل دیگر ب.م شرطی ایلکه لرینه آیخیری اولامایاجاغی بلیردیلمیشدیر. سؤزو گئدن قراردا وصایت آلتینداکی اؤلکه لرله، مختار اولمایان اؤلکه لره، باغیمسیزلاشما سورجینده کی اؤنملری ندنی ایله اؤزل اولاراق یئر وئریلمیشدیر.
Self-determinasyon ایلکه سینه یئر وئرن بیر ده یر ب.م عمومی اجلاسی قراری دا 14.12.1962 تاریخلی و 1803 (XVII) نمرلی دوغال قایناقلار اوزرینده سورکلی حاکمیت بیلدیرسیدیر. سؤزو گئدن بیلدیری ایله دوغال قایناقلار اوزرینده کی حاکمیت، Self-determinasyon ایلکه سینین بیر پارچاسی اولاراق قبول ائدیلمیشدیر. بونا گؤره، بو حاکمیت ایلگیلی دولتین خلقینین یارارینا استفاده ائدیلمه لیدیر و یابانجی یاتیریملار ایلگیلی دولتین دوغال قایناقلاری اوزرینده کی حاکمیت حاققینی قیسیتلامامالیدیر45.
یئنه؛ آنیلان ایلکه یی تایید ائدن و آچیقلایان چوخ اؤنملی بیر قرار دا 24.10.1970 تاریخلی و 2625 (XXV) نمرلی " ب.م آنلاشماسینا اویغون اولاراق دولتلر آراسیندا ایشبیرلیگی نه و دوستانه ایلیشگیلره ایلیشگین اولوسلار آراسی حقوق ایلکه لری بیلدیریسی"دیر. (بوندان سونرا دوستانه ایلیشگیلر بیلدیرسی اولاراق یاد ائدیله جکدیر). بو بیلدیرینین گیریش قیسمیندا Self-determinasyon ایلکه سینین اولوسلار آراسی حقوقون دیگر ایلکه لرینین آیریلماز بیر پارچاسی اولدوغو بلیردیلمیشدیر46. دوستانه ایلیشگیلر بیلدیریسی، اؤنجه کی ب.م قرارلاریندان فرقلی اولاراق تمثیلی حکومتی سئچمه حاققینی بوتون خلقلره تانیمیشدیر. آما Self-determinasyon ایلکه سینین استفاده ائدیلمه سینین، اؤلکه نین توپراق بوتونلوگونو بوزما یؤنونده اولامایاجاغی بورادا دا یئنه لنمیشدیر47.
عمومی اجلاسدا 2625 (XXV) نمره لی سؤزو گئدن قراریندا؛ باغیمسیزلیق، بیرلشسمه ویا انتقراسیون دیشیندا دا احتماللر اؤن گؤرولموش، آما بونلارین دا خلقین ایستکلرینین دققته آلینماسینی گرکدیردیگی بلیردیلمیشدیر48.
دیگر طرفدن؛ 13 مارس 1984 تاریخلی "خلقلرین اؤز گلجکلرینی بلیرلمه حاققی" باشلیقلی عمومی اجلاس قراریندا دا، دولتلره وصایتلری آلتینداکی خلقلره ایلیشگین یئترلی بیلگی یی ب.م-یه ایلتمه و سؤزو گئدن خلقلره اؤزلرینی گلیشدیرمه شانسی وئرمه چاغیریسیندا بولونموشدور49.
اؤته یاندان، ب.م عمومی اجلاسی طرفیندن 16.12.1966 دا قبول ائدیلیب اویه دولتلرین امضاسینا و اونایینا سونولدوکدان سونرا، 1976 ایلینده یورورلوگه گیرن ایکی اینسان حقلری سؤزلشمه سی (ایکیز سؤزلشمه)، عینی شخصی و سیاسال حاقلار سؤزلشمه سی ایله اقتصادی، سوسیال و کولتورل حاقلار سؤزلشمه سی ده، بو ایلکه یی آچیقجا تایید ائتمکده و آنلامینا آچیقلیق گتیرمکده دیر.
اؤنجه لیکله؛ ایکیز سؤزلشمه لرین بیرینجی مادده سینده Self-determinasyon بیر حاق اولاراق یئر آلمیشدیر. بو حاققین وارلیغینی ردائدنلر بئله سؤزو گئدن دوزنلملر ایله Self-determinasyon حاققی باخیمیندان اولوسلار آراسی حقوق آلانیندا گوجلو بیر وورغولامانین ائدیلدیگی قبول ائتمکده دیر. بئله جه، Self-determinasyon بیر ایلکه اولاراق دئییل، طرف دولتلری باغلاییجی بیر حاق اولاراق قبول ائدیلمیشدیر50. بونا گؤره؛
بوتون خلقلر Self-determinasyon حاققینا مالیکدیر. بو حاق اویارینجا سیاسی دوروملارینی آزاد شکیلده تعیین ائدر و اقتصادی، سوسیال و کولتورل گلیشملرینی آزاد شکیلده گرچکلشدیریر.
بوتون خلقلر، اؤز آماجلاری اوچون، میللتلر آراسی حقوق و قارشیلیقلی فایدا ایلکه سینه دایالی میللتلر آراسی اقتصادی ایش بیرلیگین دن دوغان یوکوملولوکلری گیزلی اولماق اوزره، اؤز دوغال زنگینلیک و قایناقلارینی آزاد شکیلده استفاده ائده بیلرلر. بو خلق همچ بیر دورومدا، اؤز کئچیم اولاناقلاریندان (ایمکانلاریندان) محروم ائدیلمز.
مختار اولمایان اؤلکه لرین و وصایت آلتینداکی اؤلکه لرین اداره سیندن سوروملو اولانلار دا داخیل اولماق اوزره، بو کونواسیونا طرف اولان دولتلر، بیرلشمیش میللتلر شرطی حکومتلرینه اویغون اولاراق Self-determinasyon حاققینین گرچکلشدیریلمه سی نی تشویق ائدجکلر و بو حاققا سایغی گؤرسدجکلر.
گؤرولدوگو کیمی، بو دوزنلمه، نه بو حاققی حائز اولان حاقلار، نه بو حاققین قاپسامی و نه ده بو حاققین گرچکلشدیریلمه سی یولوندا دیگر دولتلره یوکلنمیش اولان ایشلر موضوعسوندا یئترلی بیر آچیقلاما گتیرمه میش، بو موضوعلاردا ب.م شرطی نه اشاره ائدیلرک یئتینیلمیشدیر51.
دیگر طرفدن؛ ب.م عمومی اجلاسینین قرارلاری دیشیندا، موضوع یا یئر وئرن بلگه لردن بیری ده، 1981 فشقهطمه آفریقا اینسان حاقلاری بیلدیریسی دیر. سؤز کئچن بیلدیرینین 19 اونجو مادده سینده خلقلرین برابر لیگی، 20 اینجی مادده سینده ده Self-determinasyon حاققی دوزنلنمیشدیر. 20 اینجی مادده نین 1 اینجی بندینده "بوتون خلقلر واراولما حاققینا صاحیبدیر. آیریجا دئورائدیلمز و واز کئچیلمز Self-determinasyon حاققینا مالیکدیر. بئله جه اؤز سیاسی دوزنلرینی تثبیت ائده بیلرلر، اقتصادی، توپلومسال و کولتورل گلیشملرینی اؤز اؤزگور سیاستلری ایله تعیین ائده بیلرلر" دئنیلرک Self-determinasyon حاققی بوتون خلقلر اوچون قبول ائدیلمیشدیر. 2 اینجی بندده ایسه سؤمورگه و باسقی آلتینداکی خلقلر باسقی آلتیندان قورتولما حاقلارینین اولدوغو بلیردیلمیشدیر.
بنزر شکیلده؛ 1990 ایلینده ایمضالانان یئنی اورپا اوچون پاریس شرطی نده Self-determinasyon حاققینا یئر وئریلمیش اولوب، بو حاق، بیرلشمیش میللتلر بلگه لرینده کی آنلامی ایله و اؤلکه نین توپراق بوتونلوگو ایلکه سینین ده ایچینده اولدوغو اولوسلار آراسی حقوق ایلکه لرینه آیخیری اولماماق صورتی ایله استفاده اولونابیله جکدیر52.
یوخاریدا دا آچیق گؤرولدوگو اوزره، بوگونکو گلینن نقطه ده، ب.م شرطی نده یئر آلان خلقلرین اؤز گلجگینی تعیین حاققینین آنلامینی و قاپسامینی بلیرلمک آماجی ایله آلینان عمومی اجلاس قراری و ایکیز سؤزلشمه لرین ده موضویا آچیقلیق گتیرمه ده یئترینجه باشاریلی اولدوغو سؤیلنمز.
حاققین سوژسی سورونو
اؤنجلیکله بو حاققین سوژسی ندیر؟ کیم کیمین آدینا بو حاققی استفاده ائدجکدیر؟ ویلسون نون 14 نکته سینده بو ایلکه یه یئر وئریلدیگی دؤنمده، بیرلشیک دولتلر دولت باخانی و عینی زاماندا 1919 وارسای دا ویلسون ون تمثیلجیسی اولان روبرت لانسینق، بو موضوعدا شبهه لرینی دیله گتیرمیشدیر: "باشقان ویلسون، Self-determinasyon ایلکه سینی گوندمه گتیردیگینده باشیندا نئجه بیر یوتونلوک واردی؟ عجبا ویلسون، بیر ایرقی ویا توپراق ساحه سینی یا دا توپلولوغو مو قصد ائتمیشدیر؟ بونلارا آچیقلیق گتیرمه دن بو ایلکه یه مراجعت ائدیلمه سی، باریش و استقراری تهلیکه یه سوخار."53 اصلینده سورون بونونلا بیتمه مکده دیر. بو آلانین سینیرلاری ندیر و بو بؤلگه نین ساکینلری گیملردیر، کیملر بو توپلولوغون ویا ایرقین اویه سیدیر؟ بؤلگه سل و ائتنیک کریتئرلر بیر بیریندن آچیقجا آیریلمایاجاغی کیمی، بونلار، زامانا گؤره ایضافی شئیلردیر. بو ندنله "اؤز" تعبیری ساده جه یئره ویا قروبا باغلی دئییل بونون یانیندا زامانا باغلی اولاراق دا فرقلی آلغیلاناجاقدیر. 54
گرک ب.م شرطینده، گرک ایکیز سؤزلشمه لرده، گرکسه ب.م قرارلاریندا گؤرولمکده دیر کی، بو خلقین سوژه سی بوتون خلقلردیر. آما بونو نئجه یوروملایاجاییق؟ گرچکدن بو موضوعدا ایکی احتمالدن سؤز ائدیله بیلر. بو چرچوه ده؛ یا بوتون دولتلرده کی خلقلری ایچینه آلاجاق یا دا ایرق، دین، دیل باغلامیندا آیریق قروبلار آنلامینا گلجکدیر.
ایلگیلی دوزنلمه لرین وورغولانماسی و توپراق بوتونلوگو باغلامیندا دولتلرین اویغولامالارینا باخیلدیغیندا، خلقلرین، اؤلکه ایچینده کی بوتون اینسانلاری ایچینه آلاجاق شکیلده آنلاشیلماسینین منیمسندیگی گؤزلنمکده دیر. البته، آزینلیق قروبلارینین هر بیری اؤلکه جمعیتی نین بیز پارچاسیدیر. بو آچیدان باخیلدیغیندا؛ بیرئی اولاراق اونلارین Self-determinasyon حاققی اولسا بئله آزینلیق Self-determinasyon حاققی یوخدور55. یعنی ایلگیلی دولتین رضایتی اولمادیقجا، آزینلیقلارین، باغیمسیزلیق، آیریلیق ویا دیگر دولتلردکی عینی کؤکنلی قروگلارلا بیرلشمه حاقلاریندان سؤز ائدیلمز56. دیگر بیر ایفاده ایله بورادا بوتون خلقلردن بحص ائدیلمکله بیرلیکده، اصیل قصد ائدیلن، اؤلکه اوزرینده کی اینسانلارین هامیسیدیر.
خلق قاورامینا آچیقلیق گتیریلدیکدن سونرا سوروشولماسی گرکن بیر باشقا سؤال، هانسی خلقلرین بو حاققی استفاده ائده بیله جکدیر. تاریخسل سورج اینجه لندیگینده، Self-determinasyon ایلکه سینین، باشلانقیجدا سؤمورگه آلتیندا اولان دولتلر اوچون اورتایا قویولدوغو گؤزلنمکده دیر. تاریخی وئریلره باخیلدیغیندا 1940 لی ایللرده دونیا دا 750 میلیوندان چوخ اینسانین سؤمورگه آلتیندا یاشادیغی گؤرولمکده دیر. گرچکدن؛ 1946 ایلینده ب.م عمومی اجلاسینجا سؤمورگه آلتیندا حاققیندان محروم خلقلرین بیر لیسته سی چیخارتیلمیش اولوب، سؤزو کئچن دؤنمده بو لیسته ده 74 بؤلگه یئر آلمیشدیر.
آما ب.م تشکیلاتی، اصیل آماج اولاراق Self-determinasyon ایلکه سینه دایالی اولاراق باغیمسیزلیق سورجینی باشلاتمایی و دوستانه ایلیشکیلری گلیشدیرمه یی اؤن پلانا چیخارتمیشدیر. بونون سونونجوندا 1960 و 1970 ایللر باغیمسیزلیق سورجینین سرعت قازاندیغی و سونوجلاندیغی دؤنملردیر. نئجه کی یوخاریدا وئریلن بؤلگه ساییسی 1960 دا 64-ه ائنمیشدیر57.
سؤمورگه جیلیکدن قورتولان دولتلرین ب.م یه اویه اولماسی ایله بیرلیکده، Self-determinasyon موضوعسو عمومی اجلاسی نین ان اؤنملی گوندم مادده سی حالینا گلمیش و یوخاریدا اینجه لندیگی اوزره بو یؤنده بیر سیرا قرار آلینمیشدیر.
آما بورادا بونو بلیرتمک گرکیر کی، بیر سؤمورگه اؤلکه سی باغیمسیزلیق الده ائتدیکدن سونرا، او اؤلکه ده یاشایان باشقا حقلرین آیری بیر دولت قورما حاققی اولمادیغی کلی شکیلده قبول گؤرمکده دیر. نئجه کی ب.م، باغیمسیزلیق الده ائدن کانگو دان آیریلماق ایسته ین کاتانگا بؤلگه سینه ایلیشگین 1961 ده و نیجریه دن آیریلماق ایسته ین بیافرا بؤلگه سینه ایلیشگین اولاراق 1967 ده وئریلمیش قرارلاردا، Self-determinasyon حاققینین، کولونی یؤنتیمیندن قورتولما حاققی تانیدیغینی آما بو بؤلگه لرین اؤز دولتلریندن آیریلما حاققینی ایچرمه دیگینی وورغولامیشدیر58.
عجبا سؤمورگه سوره جینین بیتمه سی ایله بیرلیکده آرتیق Self-determinasyon حاققی ایشله وینی ایتیرمیش دیر می؟ بونا وئریله جک جواب شبهه سیز اولومسوز اولاجاقدیر. چونکو Self-determinasyon حاققی، سؤمورگه لرین یانی سیرا یابانجی بویوندورلوغو آلتیندا اولانلار و ایرقسال باسقی آلتیندا اولانلار اوچون ده کئچرلیدیر.
گونوموزده قومی گروهلارین یاشادیغی دولتلرده، Self-determinasyon حاققی توپراق بوتونلوگونه یؤنه لیک بیر تهلیکه اولاراق آلقیلانماقدادیر. بو ندنله حاقلی اولاراق ایشله دیله جگی یئرده حاقسیز اتهاملارلا قارشیلاشماماسی گرکسه توپراق بوتونلوگونون حاقسیز یئره یوخ ائدیلمه مه سی اوچون بو حاققین مرزلرینین یاخشی چکیلمه سی گرکیر59.
بو موضوعدا اولوملو بیر دوزنلمه گتیرن دوستانه ایلیشگیلر بیلدیریسی نین یئددینجی مادده سینده: "اگر بیر دولت، اؤلکه سینده کی هر کسی، رنگ، ایرق، دیل، دین، آیریمی ائتمه دن بوتونو ایله تمثیل ائدن بیر یؤندیمه صاحیبسه، دولتین اولوسال و اؤلکه بوتونلوگونو پوزاجاق شکیلده Self-determinasyon حاققینین وارلیغی قبول ائدیله مز"60.
بو باغلامدا؛ آزینلیقلارین Self-determinasyon حاققی وار می دیر؟ سوروسو گوندمه گلمکده دیر. اؤنجه لیکله بیلینمه لیدیر کی؛ آزینلیقلارین تانیملانماسی اوزرینده بیر آنلاشمایا واریلماماشدیر. بو دا دونیانین دئییشیک بؤلگه لرینده فشارین یوخاری قالخماسینا و بلیرسیزلیکلره یول آچماقدادیر. سیحیرلی سؤزجوک "خلق"، آزینلیقلاری دا ایفاده ائتمه یه دوام ائتمکده دیر. بونون ایستثناسی، Self-determinasyon حاققینا دایاناراق باغیمسیز اولمایی هدفله ین کیچیک قروبلارین اؤزلرینی خلق اولاراق تانیملامالیدیر. بو دا گرچک دونیادا دولتی یوخ ائتمه ویا آیریلیق آنلامینا گلدیگی اوچون رد ائدیلمه کده دیر.
سی اس سی ی سورجینده ده آزینلیقلارین بئله بیر حاققینین اولمادیغی عمومی قبول گؤرموشدور. بونون ندنلری بئله سیرالانابیلر؛
اؤنجه لیکله هئلسینکی نهایی سندی ینده، Self-determinasyon حاققی ایله آزینلیق حاقلاری، آیری آیری ایلکه لر اولاراق دوزنلنمیشدیر. ایکینجی اولاراق، آزینلیق حاقلاری ایله ایلگیلی کپنهاگ بیلدیریسی نده، Self-determinasyon حاققیندان هئچ بحث ائتمه میشدیر. داهاسی، آزینلیق حاقلاری، چوخولجو دئموکراتیک سیاسی سیستملرین چرچیوسی ایچینده گرچکلشدیریله بیلجک اینسان حاقلارینین بیر پارچاسی اولاراق گؤرولموشدور. اوچونجو اولاراق، بو حاقلار بعضی اینسانلارین اولوشدوردوغو توپلولوقلاردان چوخ اولوسال آزینلیقلارا تانینمیشدیر. و نهایت، دوزنلملرین هئچ بیر یئرینده آزینلیقلارین بئله بیر حاققی اولدوغوندان بحث ائدیلمه میش حتی ایما بئله ائدیلمه میشدیر. حتی کپنهاگ بیلدیریسینده، بلیردیلن تعهد لرین هئچ بیریسی نین، دولتین اؤلکه بوتونلوگو باشدا اولماق اوزره اولوسلار آراسی حقوق ایلکه لری و ب.م شرطی نده بلیردیلن ایلکه لیرین آماجلارینا آیقیری حرکت ائتمه یی ایچردیگی شکلینده یوروملانامایاجاغی بلیدردیلمیشدیر61.
اصلینده سورونون اؤزو، موجود دولتلرده کی نفوسون بیر بؤلومونون، حقوقون ایچینده قالاراق او دولتدن آیریلماسینین مومکون اولوب اولمادیغی دیر. بورادان حرکتله؛ خلق/ میللت کیمی قاوراملارین تانیملانمازلیغینی بیر یانا بوراخیب، قونویا بو آچیدان یاخلاشماق گرکیر. بیزه گؤره Self-determinasyon حاققینی قوللانما آماجی ایله موجود دولتدن آیریلما حاققی یوخسا "خلق/میللت" قاورامی دولتی اولوشدوران بوتون جمعیت آنلامینا گلمکده دیر62.
موضوعو داها آنلاشیلیر حالا گتیرمک اوچون سوموت (عینی) بیر اؤرنک وئریلمه سی یئرینده اولاجاقدیر. 20 نوامبر 1991 تاریخینده، یوگسلاوی خالقی نین بیر عنصرو اولان بوسنا-هرزگوین و کرواسی داکی صرب جمعیتی نین Self-determinasyon حاققینا صاحیب اولوب اولمادیغی باره سینده صرب جمهوریتی طرفیندن تحکیم کمسیونونا باش وورولموشدور63.
کمسیون؛ اؤنجلیکله، اولوسلار آراسی حقوقون حا حاضیردا Self-determinasyon حاققینی توم عنصرلاری ایله بیرلیکده اورتایا قویمادیغینی بلیرتمیش، سونراسیندا دا دولتچه عکسی قبول ائدیلمیش اولمادیقجا، Self-determinasyon حاققینین، توپراق بوتونلوگو ایلکه سی اویارینجا واراولان مرزلری دئییشدیرمه یی ایچرمه دیگینی وورغولامیشدیر.
دیگر طرفدن؛ کمسیونا گؤره، بیر دولتین اؤلکه سینده یاشایان بیر و یا داها چوخ ائتنیک، دینی وس. توپلولوقلارین اولوسلار آراسی حقوقدا، اؤز کیملیکلرینی تانینماسی حاققی واردیر، اولوسلار آراسی حقوق نرملاری، دولتلرین آزینلیق حاقلارینا سایغی گؤسترمه سینی گرکدیریر64.
کمیسیون، بوسنا-هرزگوین و کرواسی داکی صرب جمعیتی نین، 4 نوامبر 1991 تاریخلی یوگسلاوی کنفرانسیندا ایمضالانان سؤزلشمه نین 11 اینجی بؤلومونده کی دوزنلمه لرین یانی سیرا، آزینلیق حاقلارینی تضمین آلتینا آلان باشقا اولوسلار آراسی سؤزلشملرجه آزینلیقلارا تانینان حاقلاردان یارارلانماسی گرکدیگینی بلیرتمیشدیر.
سونوج اولاراق تحکیم کمسیونو، Self-determinasyon حاققی نین، بوسنا-هرزگوین و کرواسی داکی صرب جمعیتی قاپسادیغینا، بو اوزدن اؤز اراده لری ایله اؤز گلجکلرینی تعیین ائده مه یه جکلرینه قرار وئرمیشدیر. آما کمسیونا گؤره، بوسنا-هرزگوین و کرواسی، اولوسلار آراسی حقوق گره یینجه صرب آزینلیغا یؤنه لیک یوکوملولوکلر داشیماقدادیر65.
1 اؤز گلجگینین بلیرلمه حاققی، اؤز اؤزگورلوگونو ایشلتمه، یعنی شخصین اؤزگور اولماسی تمل ایلکه سیندن قایناقلانمیشدیر. باخینیز: Eckart Klein, Das Selbstbestimmungsrecht der Völker und die deutsche Frage, (Berlin: Gebr. Mann Verlag, 1990), s. 11.
2 بو موضوعدا آیرینتی اوچون باخینیز: الیاس دوغان «سیاسیال اولاراق خلقلرین اؤز گلجگینی بلیرلمه ایلکه سینه دولتلر حقوقو آچیسیندان باخیش» کامو حقوقو آرشیوی، مارت 2006. ص: 2-3
3 کلئین، آ.ک.ا. ص: 12-13
4 Self-determinasyon حاققی، هر نه قدر فرانسه دئوریمینه دایاندیریلسا دا، تاریخ ناپئلون-ون باشقا اولوسلارین اؤلکه لرینی اشغال ائتمه سینه شاهیدلیک ائتمیشدیر. باخینیز: دوغان، آ.ک.ا. ص:1
5 گرک ویلسون، گرکسه لنین بو حاققی اؤز چیخارلاری گرکدیردیگی اوچون و تکجه بونونلا محدود اولاراق قبول ائتمیش گؤرونمکده دیر. گرچکدن؛ آمریکا اوچون بؤیوک ایمپراطورلوقلارین پارچالانماسی ایله اورتایا چیخاجاق بوشلوغو اؤز لهینه دولدورماق آماجی ایله ایشله دیلن اؤز قدرینی بلیرلمه حاققی، لنین اوچون روس تزارلیغینین ییخیلاراق سوسیالیست دئوریمین گرچکلشمه سینه خدمت ائدجک بیر آراج اولاراق گؤرولدو. دوغان. آ.ک.ا. ص: 2
6 فوسون آرساوا، « Self-determinasyon حاققینین تاریخی گلیشیمینه بیر باخیش و آلاند آدالاری سورونو» سئحا ل. مئرای-ا ارمغان، جیلد 1، (آنکارا: آنکارا اونیوئرسیته سی سیاسال بیلگیلر فاکولته سی، 1981) ص: 59
7 Jorri Durumsa, Fragmentation and the International Relations of Micro-States (Self-determination and State hood), (Cambridge University Press, 1996), s. 9.
8 Yves, Beigbeder, International Monitoring of Plebiscites, Referanda and National Elections (Self-determination and Transition to Democracy), (Boston: 1994), s. 18.
9 آرساوا، آ.ک.م. ص: 59
10 Lawrence T. Farcey, Plebiscites and Sovereignty: The Crisis of Political III egitimacy, (Boulder, 1986), s. 5; Antonio Cassese, International Law in a Divided World, (Oxford, 1994), s. 132; Benyamin Neuberger, National Self-determination in Postcolonial Africa, (Colorado, 1986), s. 70.
11 فارسئی، آ.ک.ا. ص: 5. آرساوا. آ.ک.م. ص: 60. 5 دسامبر 1963 تاریخلی سویئت آنایاساسینین اون یئددینجی مادده سینده ده "بیرلیگین هر جمهوریتی، سویئتلر بیرلیگیندن آیریلما حاققینا مالیکدیر" حؤکمو یئر آلمیشدیر.
12 Beigbeder, a.g.e., s. 19; Malcolm N. Shaw, International Law, Third Edition, (Cambridge Crotious Publication Ltd, 1991), s. 172-173; Cassese; a.g.e., s. 132; Neuberger, a.g.e., s. 113.
13 مصطافا شاهین، اورپا بیرلیگینین Self-determinasyon پولیتیکاسی، (آنکارا 2000) ص:10. بعضی یازارلارا گؤره، ویلسون، اؤز اؤلکه سینده بو ایلکه نین قبولونو ساغلایا بیلمه دیگی کیمی، میللتلر جمعیتی سندینده بئله بیر ایلکه یه یئر وئریلمه سینی ده ساغلایا بیلمه میشدیر. بو حاقدا بیر گؤروش اوچون باخینیز: دوغان، آ.ک.م.، ص: 2-3
14 آرساوا، آ.ک.م.، ص: 60
15 آرساوا، آ.ک.م.، ص: 61
16 دووسما، آ.ک.ا.، ص: 11؛ شاو، آ.ک.ا.، ص: 172-173. میللتلر جمعیتی سندینین ایگیرمینجی مادده سینده؛ Self-determinasyon ایلکه سی ایله باغلانتیلی ساییلابیله جک بیر ایفاده یه یئر وئریلمیش اولماقلا بیرلیکده، اصلینده ماندا اداره سی آلتینداکی خلقلرین بو حالینین سورکلیلیک گؤزستمه سی گرکدیگی تمنیسی بورادا دیله گتیریلمیشدیر.
17 بو دوشونجه ده اولانلارا گؤره؛ اؤز گلجگینی بلیرلمه حققی، ایکینجیل بیر قورال اولاراق بئله اولوسلار آراسی حقوقدا یئر تاپا بیلمه میشیدیر. اؤرنه گین باخینیز: دوغان، آ.ک.م.، ص:3. یازارا گؤره؛ میللتلر جمعیتی سندینده، اؤز گلجگینی بلیرلمه ایلکه سینین قبول ائدیلدیگینی دوشوندورجک آرگومانلاردان یوخسون اولدوغو، حتی قارشی دایاناقلارین داها گوجلو بیر وورغو ایچردیگی گؤرولمکده دیر.
18 شاهین، آ.ک.ا.، ص:12
19 آرساوا، آ.ک.م.، ص:61؛ دوورسما، آ.ک.ا.، ص:57.
20 آرساوا، آ.ک.م.، ص:62
21 دوورسما، آ.ک.ا.، ص: 57؛ آرساوا، آ.ک.م.، ص:64.
22 دوورسما، آ.ک.ا.، ص: 57.
23 آرساوا، آ.ک.م.، ص: 66.
24 آرساوا، آ.ک.م.، ص:65.
25 دوورسما، آ.ک.ا.، ص: 57.
26 Morton H. Halperin and David J Scheffer and Patricia L. Small, Camegie Endowment for International Peace, (Washington, D.C., 1992), s. 19; Shaw, a.g.e., s. 172-173.
27 دوورسما، آ.ک.ا.، ص: 58.
28 آتلانتیک شرطینده، بؤلگه ده یاشایان خلقلرین رضایتی اولمادان تورپاقلارین ال دئییشدیرمه یه جگی، بوتون خلقلرین اؤز یؤنتیمی بیچیملرینی اولوشدورولمالارینا سایغی گرستریله جگی و زورلا حاکمیتلریندن محروم بوراخیلان خلقلره حاکمیتارینین گئری وئریله جگی ایفاده سی یئر آلمیشدیر. بو ایفاده نین ایکینجی دونیا ساواشی سیراسیندا آلمانلار طرفیندن اشغال ائدیلن بؤلگه خلقلرینی آلمانلارا قارشی قیشقیرتماق هدفی ایله سارتا قویولدوغو ایلری سورولموش و بونلاردان حرکتله، ساواش استراتژیسی آراجی اولاراق استفاده اولونان بو حاققین سورکلی اولاراق تانینان بیر حاق اولاراق گؤرولمه به جگی بلیردیلمیشدیر. باخینیز: F.H.E Buy, ‘Einige Gedanken über Probleme bei der Interpretation des Minderheitenbegriffs’, in Volks-gruppen und Minderheiten, (Hrsg) (München: Theodor Veiter, 1977), s. 25, دن نقلن دوغان، آ.ک.م.، ص:3.
29 Cassese, a.g.e., s. 132; Neuberger, a.g.e., s. 113.
30 حسین پازارجی، اولوسلار آراسی حقوق درسلری، ایکینجی کیتاب، (آنکارا، 1993)، ص: 7.
31 Elizabeth Chadwick, Self-determination, Terrorism and the International Humanitarian Law of Armed Conflict, (Boston-London, 1996), s. 26.
32 سئوین تولونر، میللتلر آراسی حقوق درسلری (دولتین یئتکیسی)، (استانبول،1979) ص: 32-33؛ Ingrid Lupis and Detter Jurist Forlaget, International Law, (Stockholm, 1990), s. 106–107; D.J.Harris, Cases and Materials on International La w, (London, 1998) s. 113.
33 Chadwick, a.g.e., s. 33.
34 دوغان، آ.ک.م.، ص:3.
35 دوغان، آ.ک.م.، ص:3.
36 دوغان، آ.ک.م.، ص:7.
37 آرساوا، آ.ک.م.، ص:55. کاسئس-ه گؤره، شرطده یئر آلان Self-determinasyon ایلکه سی ب.م تشکیلاتی و اویه لری اوچون کسین بیر یوکوملولوک گتیرمه میش ساده جه سیاستی و بیر هدف اولاراق اونای قویولموشدور. باخینیز: دوورسما، آ.ک.ا.، ص:12.
38 Rainer Hofmann, World Court Digest, Vol, 2, 1991–1995, (Berlin-Heidelberg- New York, 1993), s. 194
39 لوپیس، آ.ک.م.، ص: 106. بو گؤروشه قاتیلمایان گوندوز، Self-determinasyon حاققی ایله اولوسلار آراسی گوونلیک آراسیندا قورولان ایلیشگینین بؤیوتولدوگونو، اصلینده کومونیزمین چؤکوشوندن سونرا Self-determinasyon حاققینین، اولوسلار آراسی گوونلیک اوچون باشلیجا تهلیکه اولوشدوردوغونو، اورتایا چیخان چاتیشمالارین همن همن هامیسینین Self-determinasyon حاققینین دوغرو یا دا یانلیش اویغولانماسیندان قایناقلاندیغینا دئیینمیشدیر. باخینیز: آسلان گوندوز، (Security and Human Rights in Europe, The CSCE Process, (İstanbul, 1994), s. 119. )
40 Hailbronner, Kay, ‘Der Schutz der Minderheiten im Völkerrecht’ in FS für Dietrich Schindler zum 65. Geburtstag, (Hrsg) von Walter Heiler, Basel 1989, s. 92.
41 دوورسما، آ.ک.ا.، ص:13. دوزنلمده "and" باغلاجینین اولماسی self-determinasyon موضوسوندا بوتون خلقلره مساوی حاققی وئرمیر. اگر "and" یئرینه "of" ایشله دیلسه ایدی او زامان بوتون خلقلرین بو موضوعدا مساوی حاققا مالیک اولدوغو سؤیلنه بیلردی. باخینیز: دوورسما، آ.ک.ا. ص: 17.
42 دوورسما، آ.ک.ا.، ص: 14-15. اؤرنه گین، بلژیک نماینده سی گؤروشملر سیراسیندا 1 اینجی مادده نین 2 اینجی بندینده کی "خلقلر" کلمیه سینین "دولتلر" انلامیندا ایشله دیله بیلجه گی، آما بو دورومدا اؤزلرینی بیر دولتین جمعیتی اولاراق حساب ائتمه یه ن اولوسال قروپلارین self-determinasyon حاققینی استفاده ائتمه لری موضوسوندا بعضی قاریشیقلیقلارین دوغاجاغی گؤروشونو بلیرتمیشدیر. مفهوم دارتیشماسیندا "دولتلر" و "اولوسلار" و "خلقلر/مللتلر" کلمه لری دئییشیک نمایندلر طرفیندن اؤنریلمیش آما تکجه "خلقلر" عبارتی اوزرینده یئترلی اوزلاشما ساغلانا بیلمیشدیر.
43 دوورسما، آ.ک.ا.، ص: 17.
44 بو بیلدیری، چوخو آفریقا اؤلکه لریندن اولوشان 89 دولتین مثبت و 9 دولتین چکیمسر (ممتنع) سسی ایله قبول ائدیلمیشدیر. بیلدیریده، وصایت رژیملری اوچون، یؤندیملری آلتینداکی خلقلره باسقی ائله مه مه لری سؤزو یوکلنمیشدیر. باخینیز: هئیلبرونر، آ.ک.م.، ص: 85.
45 بازارچی، آ.ک.ا. ص:27.
46 دوورسما، آ.ک.ا. ص:20.
47 لوپیس، آ.ک.ا. ص: 107-108؛ کارو، آ.ک.ا. ص: 101.
48 کارو، آ.ک.ا. ص: 104.
49 دوغان، آ.ک.م.، ص:4.
50 545 (VI) نمره لی و 5.2.1952 تاریخلی قراریندا عمومی اجلاس ایکیز سؤزلشمه نین 1 اینجی مادده سینه "بوتون حاقلار Self-determinasyon حاققینا مالیکدیر" شکلینده بیر عبارتین قویولماسی 42 یه قارشی 7 سسله قرارلاشدیریلمیش و 1 اینجی مادده عمومی اجلاس 3 اونجو کمسیونوندا 29.11.1955 ده قبول ائدیلمیشدیر. استرالیا، هلند و بریتانیا 1 اینجی مادده نین سؤزلشمه متنینه قویولماماسینی تکلیف ائتمیشلرسه ده بو قبول گؤرمه میشدیر. بئله جه بیر دوزنلمه یه قارشی چیخانلارین آرگومانلاری بئله دیر،
1. 1948 اینسان حاقلاری ائورنسل بیاننامه سی، Self-determinasyon حاققینا یئر وئرمه میشدیر. اگر Self-determinasyon حاققینا یئر وئریلمه میشدیر. اگر Self-determinasyon حاققی اینسان حاقلاری آچیسیندان بیر بوجاق داشی ایسه ندن بو حاققا یئر وئریلمه میشدیر. ائله سه Self-determinasyon نون حاق ماهیتی دارتیشیلمالیدیر.
2. ب.م شرطینده Self-determinasyon تکجه بیر ایلکه اولاراق بحث ائدیلمیش، بیر حاق اولاراق گؤرولمه میشدیر.
3. Self-determinasyon حاققی جمعی بیر حاقدیر و فردی حاقلارین دوزنلندیگی بیر سؤزلشمه ده یئر آلمامالیدیر. ( بو فیکره، آرتیق بو آیریمین ترک ائدیلدیگی، سئچمه و سئچیلمه حاققی ایله Self-determinasyon حاققی آراسیندا بیر آیریمین اولامایاجاغی، Self-determinasyon حاققینین فردلرله ایلگیلی اولدوغو آما فردلرین توپلومدا یاشادیغی شکلینده قارشی فیکیرلر ایلری سورولموشدور.)
4. بو دوزنلمه چوخ قاریشیق و یوروما اچیقدیر. اؤزللیکله "حاقلار" مفهومونون چوخ گئنیش یوروملانابیله جگی اعتراضی سورولموشدور. آیرینتیلی بیلگی اوچون باخینیز: دوورسما، آ.ک.ا.، ص:27-30
51 تولونر، آ.ک.ا.، ص: 34-35. دیگر ب.م قرارلارینین عکسینه ایکیز سؤزلشملرده، دولتین توپراق بوتونلوگو و اولوسال بوتونلوگونو قیسمن ویا تمامن یوخ ائتمه یه یؤنلیک اولاراق بو حاققین استفاده ائدیلمه یه جگی دوزنلمسینه یئر وئریلمه میشدیر.
52 دوورسما، آ.ک.ا.، ص:36.
53 Anthony D’amato, International Law Anthology, (Anderson Publishing Company, 1994), s.257.
54 D’amato, a.g.e., s. 257
55 بعضی یازیلارا گؤره، آزینلیقلارین آیریلما دیشیندا، اولدوقلاری اؤلکه ده باریش و حضور ایچینده یاشامالارینا دؤنوک بؤلگه سل سؤزلشملرده اؤز گلجگینی بلیرلمه حاققیندان سژر ائدیلمه میش اولماسی دیققت چکیجیدیر. نئجه کی 1995 اورپا اولوسال آزینلیقلارین قورونماسی چرچوه سؤزلشمه سی ینده ده آزینلیقلارین اولدوقلاری اؤلکه نین بیر پارچاسی اولدوقلاری ایفاده ائدیلمیدشیر. باخینیز: دوغان، آ.ک.م.، ص:5.
56 هارریس، آ.ک.ا.، ص:123
57 دوغان، آ.ک.ا.، ص:4
58 آما؛ ب.م، بنگلادش و اریتره ایله ایلگیلی قرارلاریندا Self-determinasyon حاققینی، توپراق بوتونلوگو ایلکه سینه ترجیح ائتمیشدیر.
59 The Right to Self-determination of the Turkish Cypriot People, (Lefkoşa, Published by The Public Information Office of the Turkish Republic of Northern Cyprus, 1990), s. 5–7.
60 قیبریس آچیسیندان بو ده یر لندیرمه میزده، قیبریس دا ایرق، دیل، دین، رنگ و.س. آیریمی اولونمادان هر کسین تمثیل ائدیلدیگی بیر یؤندیم یوخدور. یعنی قیبریس دا قیبریس روملارینین و قیبریس تورکلرینین تمثیل ائدیلدیگی تک بیر تمثیلی یؤندیم یوخدور. اونون اوچون Self-determinasyon حاققینین استفاده اولونماسی توپراق بوتونلوگو ایلکه سینین پوزما آنلامینا گلمز. بو موضوعدا باخینیز: The Right to Self-determination of the Turkish Cypriot People, s. 7.
61 گوندوز، آ.ک.ا. ص:129.
62 گوندوز، آ.ک.ا. ص:133-134
63 هارریس، آ.ک.ا. ص: 120
64 هارریس، آ.ک.ا. ص: 121
65 هارریس، آ.ک.ا.،ص:122
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر